زوال عقل یا دمانس (Dementia)، کاهشی تدریجی در عملکرد شناختی است که با مشکلات حافظه، مشکل در برقراری ارتباط، اختلال در قضاوت و تفکر آشفته مشخص میشود. دمانس اغلب در حدود سن 65 سالگی و بالاتر رخ می‌دهد. افرادی که به زوال عقل مبتلا میشوند، ممکن است توانایی تنظیم احساسات خود به ویژه خشم را از دست بدهند و شخصیت‌شان ممکن است دستخوش تغییر شود. با اینکه در مراحل ابتدایی این وضعیت می‌توان از مراجعه به کلینیک روانشناسی سود برد، مراحل آخر دمانس کار را دشوار میکند. در این مقاله درباره علایم، مراحل، علل و مقابله بیشتر بخوانید.
| مرحله | نکات کلیدی |
| زوال عقل یا دمانس یعنی چه؟ | دمانس به معنی کاهشی تدریجی در عملکرد شناختی است که با مشکلات حافظه، مشکل در برقراری ارتباط، اختلال در قضاوت و تفکر آشفته مشخص میشود |
| مراحل اولیه | مشکلات حافظه کوتاه‌مدت، دشواری در انجام فعالیت‌های روزمره، سردرگمی نسبت به زمان و مکان |
| مرحله میانی | علایم واضح‌تر و اختلال در عملکرد روزمره، مشکلات رفتاری و خلقی، نیاز به حمایت بیشتر |
| مرحله پایانی | ناتوانی در برقراری ارتباط کلامی، ناتوانی در شناخت اطرافیان، اختلال در بلع، بی‌اختیاری، عدم تحرک، بروز پریشانی و ناراحتی‌های جسمی |
| علل شایع مرگ | عفونتهای تنفسی و ادراری، زمین‌خوردن و در موارد پیشرفته: مرگ به علت از کار افتادن مغز (مرگ سلولهای مغزی) |
زوال عقل چیست؟
زوال عقل یک اصطلاح کلی است که به زوال شناختی مرتبط با افزایش سن اشاره دارد. این مسیله در اثر عوامل مختلف و همچنین فرآیند پیری در برخی افراد ایجاد میشود. این اصطلاح همچنین برای اشاره به طیف وسیعی از علایم، از برخی مشکلات جزیی در عملکرد تا اختلال شدید استفاده میشود. شایعترین نوع زوال عقل، بیماری آلزایمر است، وضعیتی که بیش از 5 میلیون آمریکایی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در حال حاضر هیچ درمانی برای اکثر انواع زوال عقل وجود ندارد، اما روش‌های درمانی خاصی میتوانند به کاهش موقت علایم کمک کنند.
بیشتر بخوانید: اختلالات روانی چیست؟
علایم هشدار دهنده زوال عقل چیست؟
وقتی فردی مشکلات حافظه و تفکری را تجربه میکند که مانع از عملکرد طبیعی مداوم او میشود، احتمالا دچار زوال عقل است. سه علامت خطر اصلی برای دمانس وجود دارد:
- فرد، خانواده یا پزشک فرد نگران کاهش قابل توجهی در حافظه و توانایی تفکر او هستند.
- عملکرد فرد در آزمون‌های تفکر یا حافظه مختل شده است.
- فرد در مسایل مربوط به مشکلات تفکر و حافظه در فعالیت‌های روزمره، از کارهای پیچیده (تمیز کردن، آشپزی، مصرف دارو) گرفته تا ساده (حمام کردن، لباس پوشیدن، غذا خوردن و استفاده از حمام) مشکل دارد.
چگونه به زوال عقل مبتلا می شوید؟
دمانس می‌تواند ناشی از عوامل مختلفی از جمله اختلالات تیرویید، کمبود ویتامین، عوارض جانبی نسخه‌ها، افسردگی، اضطراب، عفونت‌ها، سکته مغزی، بیماری پارکینسون و سایر مشکلات پزشکی باشد. در برخی موارد، در صورت تشخیص زودهنگام و درمان به موقع، اختلال شناختی ممکن است بازگشت داشته باشد.
دمانس: مرحله به مرحله
زوال عقل به طور کلی در سه مرحله عمده خفیف، متوسط و شدید رخ می‌دهد. شرح این مراحل عبارت است از:
مرحله یک: خفیف
نشانه‌های مراحل اولیه زوال عقل شامل موارد زیر است:
- تغییرات در تمرکز و حافظه: در مراحل اولیه بیشتر انواع زوال عقل از جمله بیماری آلزایمر، مشکلات خفیفی در تمرکز و حافظه مواجه شود. اگر خانواده یا اطرافیان مدتی را با فرد مبتلا سپری کنند، احتمالا متوجه میشوند که او برخی جملات را تکرار میکند، یک سوال را بارها می‌پرسد یا در به خاطر آوردن اتفاقات اخیر مشکل دارد.
- زبان و ارتباطات: مشکلات در زبان و ارتباطات مثلا در پیدا کردن کلمات یا دنبال کردن گفتگوها ممکن است دیده شود.
- برنامه‌ریزی، حل مسیله و تصمیم‌گیری: در مراحل اولیه زوال عقل ممکن است در برنامه‌ریزی، حل مسیله و تصمیم‌گیری مشکلاتی ظاهر شود.
- گم شدن و گم کردن اشیا: احتمال دارد در مراحل ابتدایی فرد در مکان‌های آشنا گم شود، چون در تشخیص مسیر و نشانه‌های محیطی مثل تابلوهای راهنما، ساختار خیابان و نشانه‌های بصری دچار مشکل شده است. افراد در نتیجه خطاهای ادراکی احتمال دارد بیشتر زمین بخورند یا در مهارت‌هایی مانند رانندگی، تشخیص سرعت و پارک کردن دچار مشکل شوند.
- تغییر در شخصیت و رفتار: برای برخی شاید مشکلات حافظه و تمرکز چندان محسوس نباشند، اما تغییرات در شخصیت و رفتار بروز پیدا کند. مثلا، فرد ممکن است زودرنج‌تر یا غیرمنطقی‌تر شود، یا رفتارهای ناگهانی و نامناسب مانند زل زدن به دیگران یا صحبت جنسی از خود نشان دهد.
- افسردگی و اضطراب: اگر فرد از تغییراتی که تجربه میکند آگاه باشد، ممکن است نسبت به آنچه در حال وقوع است احساس ترس، اضطراب یا افسردگی کند. افسردگی و اضطراب همچنین ممکن است خود از نشانه‌های زوال عقل باشند.
بیشتر بخوانید: آلزایمر چیست و چه ارتباطی با افسردگی و اضطراب دارد؟
- تغییرات جسمی: در مراحل اولیه دمانس، افراد گاهی در استفاده از پله‌ها به مشکل می‌خورند یا مشکلاتی در راه رفتن یا علایمی شبیه به سکته نشان می‌دهند، زوال عقل Lewy body در مراحل ابتدایی با توهم‌های بینایی، حرکات کند و افتادن یا غش‌های مکرر شناخته میشود و در دمانس مرتبط با پارکینسون، ممکن است فرد لرزش، حرکات کند و سفتی عضلات را تجربه کند.
مرحله دو: متوسط
علایم دوره متوسط دمانس عبارت است از:
- تغییرات رفتاری: مثلا دنبال کردن همسر در خانه و مضطرب شدن در صورتیکه او از دید خارج شود، عدم بازداری در گفتار یا عمل، دشواری در به خواب رفتن یا بیدار شدن در شب و جوری رفتار کردن انگار که روز است، نشناختن خانه خود و باور به اینکه باید به خانه دیگری بروند (اغلب خانه دوران کودکی‌اش)، انجام رفتارهای تکراری مثل مالیدن لباس، پرسیدن مداوم یک سوال و فراموش کردن پاسخ، بی‌قراری و ناتوانی در آرام نشستن، باورهای نادرست مانند اینکه کسی قصد آسیب زدن به آنها را دارد یا چیزی از آنها دزدیده شده، مشکل در حفظ تعادل که می‌تواند باعث زمین خوردن شود
«هر شب که هوا تاریک می‌شد، پدربزرگم بهم می‌ریخت. اصرار می‌کرد که باید به خونه بره، در حالی که تو خونه خودش بود. انگار به گذشته برگشته بود و فکر می‌کرد پدر و مادر و خواهر و برادرهاش که سال‌ها قبل فوت کرده بودند منتظرش هستن…»
– یکی از اعضای خانواده
- باورهای نادرست و تغییر در ادراک: در برخی موارد، فرد مبتلا به دمانس ممکن است دچار تغییراتی در ادراک یا توهم شود. مثلا شاید فکر کند افراد یا حیوانات دیگری در خانه حضور دارند، با شخصی نامریی شروع به گفتگو کند، گمان کند که کسی قصد آسیب زدن به وی را دارد یا احساس کند چیزی روی پوستش است و شروع به خاراندن کند.
«مامان شروع کرد به تعریف کردن اینکه کسی وارد خونه‌ش شده و وسایلش رو خراب کرده. ازش خواستم نشونم بده، گفت همه چیزو تمیز کرده. حرف‌هاش جور درنمی‌اومد.»
– یکی از اعضای خانواده
- مشکلات حافظه: در مرحله میانی دمانس، فراموشی شدیدتر میشود. فرد ممکن است دیگر مکان‌ها یا حتی اعضای خانواده و همسرش را نشناسد یا نام آنها را به خاطر نیاورد.
- ارتباط: در این مرحله، برقراری ارتباط برای فرد دشوار میشود. احتمال دارد او در یافتن کلمات و دنبال کردن مکالمه مشکل داشته باشد یا از عبارات جنسی نامناسب استفاده کند.
- تغییرات خلق‌وخو: بسیاری از افراد در مرحله میانی دمانس علاقه خود را به فعالیت‌هایی که قبلا دوست داشتند از دست می‌دهند یا دچار اضطراب، افسردگی یا گوشه‌گیری شوند.
زندگی با دمانس هنوز ممکن است. گرچه این مرحله برای فرد و اطرافیانش سخت است، اما هنوز می‌توان با دمانس زندگی خوبی داشت. «توصیه سهاکلینیک به کسی که تازه تشخیص دمانس گرفته این است که بدانید زندگی‌تان تمام نشده. هر کاری که خوشحالتان میکند انجام دهید: نقاشی، پیاده‌روی، ارتباط با دیگران. هر چیزی که از آن لذت می‌برید.»
مرحله سه: شدید
به مرحله آخر دمانس از توصیف مرحله به مرحله زوال عقل رسیدیم. جایی که تغییرات آنقدر آشکار است که زندگی مستقل برای فرد مبتلا تقریبا غیرممکن میشود. علایم مرحله آخر دمانس عبارتند از:
- اختلالات ارتباطی: ارتباط بسیار کم و محدود به تنها چند کلمه، هرچند در ابتدا، فرد ممکن است هنوز بتواند حرکات و زبان بدن را تفسیر کند، اما در نهایت این توانایی نیز از بین می‌رود.
- گیجی و سردرگمی: فرد مبتلا ممکن است مفهوم زمان را از دست بدهد و فکر کند هنوز کودک یا نوجوان است یا باید به خانه خود (خانه کودکی) برگردد. اگر کسی باور او را زیر سوال ببرد، احتمالا بسیار پریشان شود.
بیشتر بخوانید: آنچه باید درباره خنده بی جا بدانید
- از دست دادن توانایی شناخت: در مرحله پایانی دمانس، فرد احتمالا دیگر نتواند همسر، اعضای خانواده یا دوستان خود را بشناسد. ممکن است آنها را غریبه بپندارد و هنگام مراقبت یا کمک، دچار ترس یا پریشانی شود. شاید حتی از دیدن خودش در آینه بترسد و تصور کند غریبه‌ای آنجاست. چرا که گویی تنها چهره‌های چند سال قبل را به یاد دارد.
«بیشتر اوقات همسرم منو به عنوان زنش نمی‌شناخت. فکر می‌کرد با من رابطه پنهانی داره و هر شب دچار عذاب وجدان می‌شد و می‌خواست به خونه نزد همسرش برگرده. این موضوع قلبم رو شکست، اما مدام به خودم یادآوری می‌کردم که این دمانسه که چنین احساسی توی اون ایجاد کرده.»
– مراقب خانوادگی
- پریشانی روانی: در مرحله آخر دمانس، فرد ممکن است از طریق گریه، قدم زدن مداوم، فریاد زدن یا جیغ کشیدن ناراحتی خود را بروز دهد. این رفتارها میتوانند ناشی از اضطراب، افسردگی یا ناتوانی در درک موقعیت باشند. نحوه رفتار اطرافیان و نوع ارتباط‌گیری آنها می‌تواند میزان ناراحتی فرد را افزایش دهد. مثلا اگر با او بی‌صبری برخورد شود یا دایما تلاش کنند گفته‌هایش را تصحیح کنند.
- تغییرات جسمی: با پیشرفت زوال عقل به مرحله پایانی، تغییرات مغزی میتوانند منجر به مشکلات جسمی شوند، از جمله: اختلال در حرکت و افزایش خطر زمین‌خوردن، عفونت‌ها که ممکن است باعث دلیریوم (گیجی شدید و ناگهانی) شوند، بی‌اختیاری ادرار و مدفوع و مشکل در خوردن و نوشیدن.
نحوه رفتار اطرافیان و نوع ارتباط‌گیری آنها می‌تواند میزان ناراحتی فرد مبتلا به زوال عقل را افزایش دهد. مثلا اگر با او بی‌صبری برخورد شود یا دایما تلاش کنند گفته‌هایش را تصحیح کنند.
تفاوت زوال عقل با آلزایمر چیست؟
زوال عقل (دمانس) یک اصطلاح کلی است که مجموعهای از علایم شناختی، عملکردی و رفتاری را توصیف میکند که ناشی از بیماریهای خاصی هستند. بیماری آلزایمر شایعترین بیماریی است که منجر به دمانس میشود، اما بیماریهای دیگری مانند تحلیل رفتن لوب پیشانی-گیجگاهی (Frontotemporal degeneration)، بیماری اجسام لویی (Lewy Body disease) و بیماریهای عروقی نیز میتوانند علایم دمانس را ایجاد کنند. هر کاهش شناختیی دمانس محسوب نمی‌شود. برای آن‌که یک اختلال شناختی دمانس تلقی شود، باید ناشی از یک بیماری پیشرونده و تحلیل‌برنده‌ی عصبی باشد. شناخت این دو واژه و تفاوت میان آنها اهمیت زیادی دارد و می‌تواند به افراد مبتلا به آلزایمر یا انواع دیگر دمانس، خانواده‌هایشان و مراقبان آنها آگاهی لازم برای مواجهه با بیماری را بدهد.
بیشتر بخوانید: راهبردهای بهبود حافظه
در حالی که اصطلاحات «آلزایمر» و «زوال عقل» اغلب به جای یکدیگر استفاده میشوند، آلزایمر در واقع زیرمجموعه‌ای از زوال عقل، زوال عقل همراه با لوی بادی و دمانس عروقی است. آلزایمر بسیار شایع است و حدود 60 تا 80 درصد از کل تشخیص‌های زوال عقل را تشکیل می‌دهد.
آیا افسردگی و اضطراب در افرادی که دچار زوال عقل اند شایع است؟
بله، آگاهی از زوال شناختی خود باعث ایجاد افسردگی و اضطراب میشود. فقط نگرانی از اینکه ممکن است ذهن خود را از دست بدهید، می‌تواند باعث افسردگی یا اضطراب شما شود. به علاوه، بیماریهای عصبی مانند آلزایمر اغلب انتقال‌دهنده‌های عصبی مانند دوپامین، نوراپی نفرین و سروتونین را کاهش می‌دهند که بر خلق و خو و آرامش فرد تاثیر می‌گذارند. در نتیجه، اضطراب و افسردگی در بیش از نیمی از افراد مبتلا به زوال عقل رخ می‌دهد. مدیتیشن، ورزش، دارو و روان درمانی متمرکز بر آرامسازی اغلب در درمان اضطراب و افسردگی که اغلب همراه با زوال عقل هستند، موثر هستند.
«همسرم اکنون بستری است و فقط با استفاده از بالابر مخصوص می‌تواند به صندلی منتقل شود. او دیگر ارتباط برقرار نمی‌کند و در تمام جنبه‌های نیازهای شخصی‌اش به کمک نیاز دارد. او هنوز با ماست، اما دیگر اینجا نیست.»
– مراقب خانوادگی
پیشگیری و درمان زوال عقل
ایجاد تغییرات کلیدی زودهنگام در شیوه زندگی برای کاهش خطر ابتلا به بیماری آلزایمر و همچنین حفظ عملکرد شناختی خوب بسیار مهم است. این شامل فعالیت بدنی منظم است که باعث افزایش جریان خون و اکسیژن در مغز میشود. همچنین مهم است که یک رژیم غذایی سالم برای قلب همراه با مقدار زیادی آب، میوه، سبزیجات و غلات کامل داشته باشید؛ در عین حال قند و چربی‌های اشباع شده را محدود کنید.
فعال بودن از نظر اجتماعی در سنین بالا نیز می‌تواند به محافظت در برابر بیماری آلزایمر و زوال عقل کمک کند. این ممکن است شامل ایجاد یک شبکه قوی و حمایتی از دوستان و خانواده و تعلق داشتن به گروهی باشد که برای شما مهم هستند.
آیا زوال عقل قابل درمان است؟
در حال حاضر هیچ درمانی برای زوال عقل وجود ندارد. با این حال، انتخاب سبک زندگی سالم می‌تواند به کاهش خطر اختلالات شناختی جدی کمک کند و در برخی موارد، درمان علت زمینه‌ای می‌تواند اثرات منفی را معکوس کند.
چگونه می توان از زوال عقل پیشگیری کرد؟
زوال شناختی ممکن است اجتناب ناپذیر باشد، اما می‌توان با انتخاب سبک زندگی سالم آن را به تاخیر انداخت و پیشگیری از زوال عقل انجام داد. یک رژیم غذایی مغذی داشته باشید؛ مواد مغذی مانند لوتیین (رنگدانه کاروتنوییدی موجود در زرده تخم مرغ و سبزیجات برگ سبز و چلیپایی) می‌تواند ماده خاکستری مغز شما را نجات دهد.
خواب خوب را در اولویت قرار دهید، سیگار نکشید، مصرف الکل را محدود کنید، از نظر بدنی فعال بمانید و به دنبال راه هایی برای فعال نگه داشتن مغز خود باشید (مثلابا حل جدول کلمات متقاطع). فعال ماندن در اجتماع نیز ممکن است خطر زوال شناختی را خنثی کند، به ویژه از حدود 60 سالگی.
سایر اشکال زوال عقل کدام اند؟
در مورد دمانس آتیپیک یا غیر معمول، مشکلات حافظه اولین علایم قابل توجه نیستند. دمانس غیر معمول نسبت به سایر اشکال، سن شروع زودتری دارد و ممکن است به صورت یک بیماری روانی ناگهانی ظاهر شود. زوال عقل می‌تواند در نتیجه عملکرد نادرست پروتیین‌هایی که در سایر اختلالات تخریب‌کننده عصبی (مانند زوال عقل لووی) یافت نمی‌شوند، یا به دلیل آسیب‌هایی که از جریان خون به مغز جلوگیری میکند و باعث آسیب طولانی مدت میشود، رخ دهد.
دمانس لویی بادی چیست؟
زوال عقل لویی بادی زمانی ایجاد میشود که رسوب غیرطبیعی پروتیین (به نام اجسام لویی) باعث اختلال در عملکرد یا مرگ سلولهای مغز شود. این فرآیند معمولا در اطراف نواحی مغزی مرتبط با حافظه و حرکت شروع میشود، اما بعدا به مناطق درگیر با یادگیری، زبان، احساسات و بعدا تنفس و هوشیاری پیشرفت میکند. علایم شایع زوال عقل لوی بادی مانند علایمی است که در بیماران دچار آلزایمر دیده میشود. بیش از یک میلیون آمریکایی از این نوع زوال عقل رنج می‌برند و در حال حاضر هیچ درمانی وجود ندارد.
دمانس عروقی چیست؟
زوال عقل عروقی در نتیجه آسیب‌های مغزی ایجاد میشود که جریان خون و اکسیژن به مغز را کاهش می‌دهد، مانند سکته مغزی، یا سایر شرایطی که خطر سکته مغزی را افزایش می‌دهد، مانند فشار خون بالا، ضربان قلب نامنظم یا دیابت. این ضربه باعث از دست دادن تدریجی حافظه میشود که یکی از اجزای زوال عقل عروقی است. علایم شامل کندی توجه و تفکر و مشکل در سازماندهی و حل مسیله است.
اگر یکی از عزیزانمان مشکوک به زوال عقل باشد چه کار کنیم؟
- با او گفتگو کنید. هرچه زودتر درباره تغییرات مشاهده شده با آنها صحبت کنید. لزوم مراجعه به یک متخصص را توضیح دهید. همچنین در مورد احتیاط در رانندگی و همیشه همراه داشتن شناسنامه توافق کنید.
- با یک متخصص ملاقات کنید. اجازه دهید عزیزتان تحت نظر و مراقبت مداوم یک متخصص باشد. شما می‌توانید از مشاوره خانواده نیز کمک فراوانی دریافت کنید.
مرکز مشاوره سها به عنوان بهترین کلینیک روانشناسی در تهران آماده ارائه برترین خدمات مشاوره روانشناسی فردی به صورت آنلاین، تلفنی و حضوری می‌باشد.
سوالات و نظرات خود را در زمینه زوال عقل با ما در میان بگذارید.
سوالات متداول
زوال عقل چیست؟
دمانس یا زوال عقل اصطلاحی کلی است که به مجموعهای از علایم شناختی، عملکردی و رفتاری ناشی از بیماریهای پیشرونده مغزی، مانند آلزایمر اشاره میکند.
آیا زوال عقل قابل درمان است؟
درمان قطعی ندارد، اما داروها و روشهایی وجود دارد که میتوانند روند بیماری را کند کرده یا برخی علایم را مدیریت کنند.
آیا زوال عقل باعث مرگ میشود؟
بله، در گذشته، عوارض همراه دمانس مانند عفونتهای تنفسی یا ادراری و زمینخوردنها علت اصلی مرگ در مرحله اخر دمانس بودند. اما اخیرا با پیشرفت در مراقبت از بیماران، مواردی افزایش یافته که مرگ سلولهای مغزی مستقیما سبب مرگ فرد میشوند.
آیا زوال عقل همان آلزایمر است؟
خیر. آلزایمر شایعترین علت زوال عقل است ولی زوال عقل یک اصطلاح کلی برای انواع مختلفی از علایم شناختی و رفتاری است.
منبع:
