همه چیز درباره طرحواره ایثار: علایم و درمان

طرحواره ایثار چیست؟ در کلینیک مشاوره این جملات را زیاد می‌شنویم: «نمی‌توانم به دیگران «نه» بگویم. اغلب قبول می‌کنم که به دیگران کمک کنید، بااینکه وقت کافی ندارم. وقتی دیگران از کمکم قدردانی نمی‌کنند، احساس ناامیدی می‌کنم.» اگر این شبیه شماست، ممکن است طرحواره ایثار (Self-sacrifice schema) داشته باشید. افراد دارای این وضعیت، خود را مسیول رنج دیگران می‌دانند و نمی‌توانند به‌سادگی درد کسی را ببینند و کاری نکنند. آنها اگر کاری برای رفع ناراحتی دیگران نکنند، خود را سرزنش یا از خود انتقاد می‌کنند. با ما در ادامه این مطلب همراه باشید تا به بررسی مفهوم، علل و نشانه‌های این وضعیت بپردازیم.

روایت خانم جیم از دخترش

خانم جیم در مشاوره روانشناسی آنلاین با چت اینگونه می‌نویسد [روایت‌ها صرفا با الهام از واقعیت نوشته شده‌اند]:

«مریم دختر خیلی خوبیه، همیشه حواسش به همه هست. اما حس می‌کنم این دیگه زیاد از حده. هرکی هر کاری داره، اول از همه مریم جلو میفته. از بچگی اینجوری بود. بین اقوام معروفه به دختر مهربون فامیل. اما مشکل اینجاست که این باعث سواستفاده دیگران ازش میشه. اون اصلا بلد نیست “نه” بگه. مثلا شبا خسته و کوفته از دانشگاه برمی‌گرده، عمه‌ش زنگ میزنه میگه میای منو برسونی خونه مامان‌بزرگ؟ یا دوستش میگه ماشینتو برام میاری که فردا زیر پام باشه؟ به همه بلااستثنا میگه بله! بعد ماشینو میده و خودش با اسنپ رفت‌وآمد میکنه. انقدر به بقیه رسیده که یادش رفته خودش چی می‌خواد. همه می‌گن چقدر مهربونه، ولی من میدونم حالش خوب نیست. خیلی نگرانشم…»

طرحواره ایثار چیست؟

طرحواره (Schema) یا اسکیما الگویی ثابت از فکر و رفتار است. می‌توان آن را به عنوان یک ساختار ذهنی یا سیستمی برای سازماندهی و درک اطلاعات جدید توصیف کرد. واژه اسکیما به طور خاص به الگوهای ناسازگار ناشی از دوران کودکی اولیه اشاره دارد. طرح واره‌ها اغلب به شکل باوری درباره خودتان، دیگران یا جهان هستند. آنها در صورتی ایجاد می‌شوند که نیازهای عاطفی اساسی فرد در دوران کودکی برآورده نشود.

طرحواره ایثار یکی از ۱۸ اسکیمای ناسازگار اولیه است. همه ما گاهی اوقات نیازهای دیگران را بر نیازهای خود مقدم می‌دانیم. با این حال، افراد دارای اسکیمای ایثار این کار را به میزانی افراطی انجام می‌دهند و همزمان نیازهای خود را نادیده می‌گیرند. آنها فکر می‌کنند این کار صحیح است. این افراد برای اینکه بتوانند به ایثارگری خود ادامه دهند، نیازها و احساسات خود را سرکوب می‌کنند. این سرکوب ممکن است منجر به خشم و ناامیدی نسبت به دیگران شود، به خصوص زمانی که احساس می‌کنند از تلاش‌هایشان قدردانی نمی‌شود.

برای طرحواره درمانی در قالب مشاوره تلفنی با ما تماس بگیرید: ۰۹۱۹۸۷۹۱۷۸۴

چه چیزی باعث ایجاد طرحواره ایثار می‌شود؟

به طور کلی، اسکیماهای ناسازگار اولیه در دوران کودکی زمانی ایجاد می‌شوند که مراقبین اصلی (والدین) با نیازهای فرزند خود هماهنگ نیستند. معمولا طرحواره ایثار در کودکان به این دلیل ایجاد می‌شود که احساس کرده‌اند مراقبانشان به کمک آنها نیاز دارند. مراقبان آنها ممکن است مشکلات سلامت روانی یا جسمی داشته‌اند یا حتی در انجام همه کارهای لازم دچار مشکل بوده‌اند. برای مثال، ممکن است کودک بزرگترین فرزند خانواده بوده و نیاز به کمک در مدیریت کودکان کوچکتر داشته است.

اغلب، به چنین کودکانی گفته می‌شود که وقتی ایثار می‌کنند، بچه خوبی هستند، که این امر به آنها احساس لذت می‌دهد. در نتیجه، آنها ممکن است عزت نفس خود را با مقدم دانستن نیازها و احساسات دیگران بر خودشان مرتبط کرده باشند. به این ترتیب، ممکن است با نقش مراقب همذات پنداری کرده و حتی نگران باشند که افرادی که به آنها نیاز دارند چگونه بدون آنان زندگی خواهند کرد.

در اواخر نوجوانی و بزرگسالی، فرد کم کم از نادیده گرفتن نیازهای خود احساس فشار می‌کند و همین منجر به احساس خشم و رنجش او می‌شود.

علایم و نشانه‌های طرحواره ایثار

نشانه‌های این وضعیت در کودکی و بزرگسالی به شرح زیر است:

کودکی

کودکان دارای طرحواره ایثار ممکن است به خاطر مقدم دانستن نیازها و احساسات دیگران، مورد ستایش فراوان قرار گرفته باشند و این باور آنها را تقویت کرده باشد. از آنجا که کودکان به طور طبیعی خودمحور هستند، کودکان دارای این حالت ممکن است در مدرسه مورد سواستفاده قرار گیرند. مثلا، ممکن است به دیگر کودکان اجازه دهند که همیشه حرف خود را به کرسی بنشانند. به این ترتیب، این کودکان به راحتی در گروه‌های اجتماعی پذیرفته می‌شوند، زیرا کمک‌کننده و سازگارند.

به علاوه، کودکانی که این اسکیما را دارند ممکن است تمایل به جذب همسالانی داشته باشند که آسیب‌پذیرتر هستند و به کمک نیاز دارند. داشتن طرحواره ایثار در دوران کودکی معمولا مشکلات زیادی ایجاد نمی‌کند. اما در اواخر نوجوانی و بزرگسالی، فرد کم کم از نادیده گرفتن نیازهای خود احساس فشار می‌کند و همین منجر به احساس خشم و رنجش او می‌شود.

آنها ممکن است با وجود مشغله و گرفتاری، پیشنهاد کمک به کسی برای جابجایی خانه را بدهند.

بزرگسالی

بزرگسالان دارای طرحواره ایثار معمولا بسیار یاریگر هستند. برای مثال، ممکن است با وجود مشغله و گرفتاری، پیشنهاد کمک به کسی برای جابجایی خانه را بدهند. یا ممکن است درگیر گوش دادن به مشکلات دوست خود شوند با وجود اینکه خودشان مشکلاتی دارند. معمولا دوستان و خانواده‌ این اشخاص برای کمک و مشاوره به آنها مراجعه می‌کنند. با این حال، از آنجا که بزرگسالان دارای این وضعیت اغلب فراتر از حد معمول کمک می‌کنند، دیگران تمایل ندارند همان امور را به صورت متقابل برایشان انجام داده و در اصطلاح برایشان جبران کنند!

از طرفی این افراد به دلیل ناتوانی در مهارت نه گفتن، ممکن است اغلب مورد سواستفاده قرار گیرند که این امر در نهایت باعث احساس ناامیدی، خشم و رنجش ‌می‌شود. علاوه بر این، این افراد با تمرکز بر دیگران و در دسترس بودن مداوم، به نیازهای خود رسیدگی نمی‌کنند و در نهایت به تجربه احساس غرق شدن، خستگی و در نهایت فرسودگی شغلی و بروز در مشکلات روابط بین فردی منجر می‌شود.

مشاغل مرتبط با اسکیمای فداکاری

طبیعی است که افراد دارای طرحواره ایثار در مشاغلی کار کنند که نیاز به خدمت رسانی به دیگران دارد، مانند پزشکی، معلمی، درمانگری، هتلداری و غیره. آنها همچنین ممکن است بیش از سهم خود کار کنند و در صورت لزوم از درخواست کمک احساس ناراحتی کنند. علاوه بر این، چنین افرادی ممکن است تمایل به اغراق در میزان درماندگی دیگران داشته باشند و حتی زمانی که لازم نیست کمک کنند. زیرا آنها کمک به افراد در هنگام مشکلات را مسیولیت خود می‌دانند.

طبیعی است که این افراد در مشاغلی کار کنند که نیاز به خدمت رسانی به دیگران دارد، مانند پزشکی، معلمی، درمانگری، هتلداری و غیره.

۸ نشانه احتمالی طرحواره ایثار

۸ علامت زیر نشان می‌دهد که احتمالا با این اسکیما درگیر هستید:

1. درد عاطفی دیگران برایتان غیرقابل تحمل است و آنقدر احساس مسیولیت می‌کنید که باید حتما به آنها کمک کنید.
2. واکنش‌های شدید در زمان ناراحتی دارید
3. برای داشتن نیازهای خودتان احساس گناه و خودخواهی می‌کنید.
4. در نه گفتن مشکل دارید.
5. در صحبت کردن درباره خودتان مشکل دارید.
6. وقتی دیگران سعی می‌کنند به شما کمک کنند، مضطرب می‌شوید.
7. متوجه می‌شوید که مردم از شما سواستفاده می‌کنند، اما احساس می‌کنید نمی‌توانید به آنها واکنش دهید.
8. احساس نارضایتی همیشگی دارید زیرا نیازهایتان برآورده نمی‌شوند.

روش‌ تشخیص

تشخیص قطعی وجود این وضعیت در شما یا عزیزانتان با تراپیست یا مشاوره خانواده است. با این حال، گر شش مورد یا بیشتر از جملات زیر می‌تواند به درستی احساسات شما را توصیف کند، احتمال داشتن این schema در شما زیاد است و باید دست به اقدامی درمانجویانه بزنید:

1. فکر می‌کنم مقدم دانستن نیازهای خودم بر نیازهای دیگران، خودخواهانه است.
2. مردم معمولا برای کمک و مشاوره به من مراجعه می‌کنند.
3. بیش از حد بر دیگران تمرکز دارم تا بتوانم نیازها و احساسات خودم را بیان کنم.
4. تمایل دارم بیشتر به دیگران فکر کنم تا به خودم.
5. برایم آسان‌تر است که کاری را برای کسی انجام دهم تا اینکه تماشایش کنم که با آن دست و پنجه نرم می‌کند.
6. اگر کسی از نزدیکانم به من نیاز داشته باشد، همه چیز را رها می‌کنم تا به او کمک کنم.
7. در رد کردن درخواست‌ها احساس ناراحتی می‌کنم.
8. کمتر از دیگران دریافت می‌کنم و بیشتر می‌دهم.
9. دیدن درد عاطفی کسی برایم بسیار دشوار است.
10. اغلب از اینکه دایم در حال انجام کارها برای دیگران هستم، احساس خستگی و فرسودگی می‌کنم.

عوارض و پیامدها

افراد دارای طرحواره ایثار ممکن است احساس کنند که هیچ‌کس آنها را درک نمی‌کند و احساس تنهایی و پوچی داشته باشند. زیرا آنها اغلب مجبورند خود را سرکوب کنند تا با دیگران سازگار شوند. در واقع، از آنجا که آنها اغلب توجه خود را به دیگران معطوف می‌کنند، ممکن است احساس کنند که خودشان نمی‌دانند چه می‌خواهند. قابل درک است که فردی با این schema ، استرس زیادی در زندگی روزمره خود احساس کند. همچنین این افراد برای اینکه احساس بهتری داشته باشند، ممکن است راهبردهای مقابله‌ای ناسالمی مانند مصرف مواد مخدر یا غذا را در پیش گیرند. همچنین سطوح بالا و مداوم استرس و سرکوب احساسات، به ویژه خشم، تاثیر منفی به سزایی بر سلامت جسمی دارد.

جالب است بدانید که افراد دارای اسکیمای ایثار، اغلب درباره نحوه عملکردشان احساس غرور می‌کنند. آنها ممکن است احساس کنند که با مقدم دانستن دیگران بر خودشان، نشان می‌دهند که مهربان، سخاوتمند و کمک‌کننده هستند. اما مشکل اصلی اینجاست که آنها نیازها و احساسات خود را نیز نادیده می‌گیرند و هر تلاشی برای اولویت دادن به خودشان باعث احساس گناه و افکاری مبنی بر خودخواهی و بد بودن آنها می‌شود.

گفته می‌شود بسیاری از افرادی که از طرحواره ایثار رنج می‌برند، دارای اختلالات سیستم ایمنی از جمله سرطان هستند.

نابودی بدن با با فداکاری بیش از حد

گفته می‌شود بسیاری از افرادی که از اسکیمای ایثار رنج می‌برند، دارای اختلالات سیستم ایمنی از جمله سرطان هستند. گزارش‌های خودارزیابی بیماران سرطانی نشان می‌دهد که آنها هم قبل و هم بعد از تشخیص، خشم سرکوب‌شده زیادی دارند. سایر مشکلاتی که افراد ایثارگر با آن دست و پنجه نرم می‌کنند شامل سندرم خستگی مزمن، دیابت و اختلالات عصبی است. مشغول و درگیر مداوم دیگران بودن، باعث واکنش استرس مزمن و بالا می‌شود. در نتیجه، غدد فوق کلیوی خسته شده و سیستم ایمنی دایما سرکوب می‌شود.

حتی اگر یک ایثارگر در نهایت به هیچ یک از این بیماری‌های جدی یا شرایط سلامتی مبتلا نشود، ناگزیر با افسردگی، اضطراب، احساس رنجش و فرسودگی شغلی دست و پنجه نرم خواهد کرد. اغلب کار به جایی می‌رسد که فرد احساس می‌کند دیگر چیزی برای بخشیدن ندارد.

روش‌های مقابله افراد با طرحواره ایثار

افراد دارای طرحواره ایثار معمولا در مواجهه با محرک‌ها، به یکی از سه روش زیر عمل می‌کنند:

• اجتناب: یکی از راه‌هایی که افراد ممکن است برای مقابله با این وضعیت در پیش گیرد، اجتناب از هر چیزی است که آن را تحریک می‌کند. اجتناب در درجه اول، به معنای اجتناب از موقعیت‌هایی است که در آنها احساس می‌کنند باید نیازها و احساسات دیگران را در اولویت قرار دهند. برای مثال، اگر از آنها خواسته می‌شود در زمان استراحت ناهار به دیگران کمک کنند، ممکن است با گذراندن استراحت خود در دفتر کارشان، از تعامل با دیگران اجتناب کنند. آنها همچنین ممکن است از موقعیت‌هایی که ممکن است شامل پذیرش کمک یا تعریف و تمجید از هر نوع باشد، مانند هدایا، تعریف‌ها و غیره، اجتناب کنند.
• جبران افراطی: گاهی اوقات افراد دارای طرحواره ایثار، باورهای خود را از طریق رفتارشان جبران افراطی می‌کنند. به این معنی که آنها به روش‌هایی عمل می‌کنند که مغایر با باورشان مبنی بر اینکه نیازها و احساسات دیگران باید در اولویت قرار گیرند، است. این ممکن است به شکل اعمال مرزهای سختگیرانه برای اطمینان از عدم نیاز به کمک یا دریافت کمک از سوی آنها باشد. جبران افراطی ممکن است پس از دوره‌ای از افزایش ناامیدی یا فرسودگی شغلی رخ دهد. پس از آن، آنها بدون در نظر گرفتن، هر درخواستی را رد می‌کنند.
• تسلیم: برخی افراد ممکن است با تسلیم شدن در برابر این وضعیت، با آن کنار بیایند. این افراد قاطعانه معتقدند که نیازها و احساسات آنها باید در مرتبه دوم اهمیت قرار گیرند. آنها همچنین به سمت کسانی جذب می‌شوند و کسانی را جذب می‌کنند که احتمالا از تمایل آنها به مقدم دانستن دیگران سواستفاده می‌کنند. افراد دارای این schema ممکن است از روی احساس تعهد اشتباه، به سمت کسانی که به کمک زیادی نیاز دارند جذب شوند، اما سپس ممکن است به دلیل احساس گناه نتوانند خود را از موقعیت خارج کنند.

افراد دارای این schema ممکن است از روی احساس تعهد اشتباه، به سمت کسانی که به کمک زیادی نیاز دارند جذب شوند، اما سپس ممکن است به دلیل احساس گناه نتوانند خود را از موقعیت خارج کنند.

درمان طرحواره ایثار

افراد دارای اسکیمای ایثار ممکن است به کمک در ابراز وجود و مدیریت احساس ناامیدی نیاز داشته باشند. اصلی‌ترین روش درمان برای این مشکل طرحواره درمانی (Schema Therapy) است. Schema Therapy بر رابطه درمانی و تجربیات دوران کودکی اولیه تمرکز دارد تا اسکیماهای ناسازگار را به چالش بکشد. توجه به این نکته مهم است که این حالات در برابر تغییر مقاوم هستند، اما درمان آنها با تعهد، ثبات و درمان مناسب، امکان‌پذیر است. این متد از تکنیک‌های تجربی، شناختی، رفتاری و بین فردی استفاده می‌کند که سطوح بالاتری از احساسات را در اتاق درمان مورد بررسی قرار داده و شامل جلسات طولانی‌مدت‌تر است. درمانگران با مراجعین خود کار می‌کنند تا دلیل ایثارگری افراطی را شناسایی کرده و طرز فکر ناشی از آن را اصلاح کنند. برخی از فعالیت‌هایی که ممکن است در جلسات درمانی و خارج از آن انجام شوند عبارتند از:

• تمرین رفتارهای سازگارانه در تصویرسازی ذهنی یا نقش‌آفرینی
• تمرین‌های رفتاری خانگی (مانند تمرین گفتن «نه» یا «در موردش فکر می‌کنم»)
• درگیر کردن دوستان و خانواده برای پاداش دادن به رفتارهای سازگارانه

کنار آمدن با طرحواره ایثار

هنگامی که مرزبندی های درستی برای خود ندارید، رفتار ایثارگرانه باعث ایجاد عدم تعادلی می‌شود که موجب غفلت از خود و در نهایت احساس خستگی، ناامیدی و مورد سواستفاده دیگران قرار گرفتن، می‌شود. این تلاش و پویایی همیشگی افراد مبتلا به این Schema می‌تواند به ارتباط کار دلسوزانه با نارضایتی و ناامیدی منجر شود. همچنین فرد با فدا کردن زمان و تلاش خود برای دیگران به گونه‌ای که از خود بکاهد تا بر آنها بیفزاید، متوجه می‌شود زمان در حال گذر است و او زندگی‌ای را که می‌خواسته را نداشته است. مهمتر از همه، افراد دارای طرحواره ایثار در سطح نیازهای عاطفی نادیده گرفته می‌شوند.

شما می‌توانید، در حالی که به ارزش‌های خود پایبند هستید و شفقت خود را حفظ می‌کنید بر محدودیت‌های این اسکیما غلبه کنید. در اینجا چک لیستی برای کنار آمدن با این حالت معرفی می‌کنیم:

1. زمینه‌هایی از زندگی را در نظر بگیرید که در آنها برای دیگران فداکاری می‌کنید که به شما احساس خوبی می‌دهد، اما دیگران واقعا به آن نیازی ندارند. سعی کنید آنها را محدود کنید تا زمان آزاد بیشتری برای خودتان فراهم کنید.
2. لیستی از کارهایی را که می‌خواهید در زندگی خود انجام دهید اما دایما آنها به تعویق می‌اندازید، تهیه کنید و سپس با استفاده از یک ابزار کمکی، برای انجام آن‌ها برنامه‌ریزی کنید.
3. به خود یادآوری کنید که برای دریافت عشق و رضایت نیازی به فداکاری ندارید. شما شایسته این چیزها هستید، بدون اینکه معامله‌ای در کار باشد.
4. درباره اینکه چگونه در زندگی معنا پیدا می‌کنید، یادداشت‌برداری کنید. به خود این امکان را بدهید که می‌توانید فرد خوبی باشید، در حالی که از خودتان نیز مراقبت می‌کنید و از دیگران مراقبت می‌پذیرید.
5. تمرین کنید تا زمانی که فکر می‌کنید مورد سواستفاده قرار می‌گیرید، از خودتان دفاع کنید. با موارد کوچک شروع کنید و به سمت موارد بزرگتر پیش بروید.

راهنمای مراجعه به روانشناس

اگر با نشانه‌های طرحواره ایثار، دست و پنجه نرم می‌کنید و احساس می‌کنید این الگوهای فکری و رفتاری زندگی شما را تحت تاثیر قرار داده‌اند، مراجعه به یک روانشناس متخصص می‌تواند گامی حیاتی در مسیر بهبودی و خودشناسی شما باشد. تراپیست‌ها و روان درمانگران با استفاده از رویکردهای درمانی اثربخش مانند طرحواره درمانی، به شما کمک می‌کنند تا ریشه‌های این اسکیماها را در تجربیات گذشته خود شناسایی کرده و با تکنیک‌های مناسب، الگوهای ناسازگار را به الگوهای سالم‌تری تبدیل کنید. 

شما می‌توانید حالا فرم ارزیابی سها کلینک را پر کنید تا اولین گام را در راستای بهبود سلامت روان خود و عزیزانتان بردارید. تلفن تماس با ما: 09198791784

سوالات متداول

تفاوت طرحواره ایثار با طرحواره فرمان پذیری چیست؟

هر دو، جنبه برآورده کردن نیازهای دیگران به بهای نیازهای خودمان را در بر می‌گیرند. با این حال، افراد دارای طرحواره ایثار داوطلبانه و با قصد جلوگیری از آسیب دیدن دیگران یا به دلیل باور به اینکه کار درست است، عمل می‌کنند. در حالی که افراد دارای طرحواره فرمان پذیری برای اجتناب از تنبیه به این شکل عمل می‌کنند.

ریشه طرحواره ایثار چیست؟

این وضعیت معمولا در دوران کودکی و جایی که افراد یاد گرفته‌اند که دیگران برایشان مهم‌تر از احساسات، تجربیات یا نیازهای خودشان بوده‌اند، شکل می‌گیرد. برای مثال، شاید فرد مجبور بوده از یکی از والدین خود مراقبت کند یا والدین او مشغول مراقبت از دیگران بوده‌اند و از نیازهای خودشان غافل شده‌اند.

منابع

psychologytoday

vitalityunleashed

attachmentproject