فعالسازی رفتاری (BA) یک درمان روانشناختی یا یک عنصر درمانی است که به افراد کمک می‌کند اثر مثبت فعالیت‌های خاص بر خُلق را درک کنند. در این مقاله می‌خوانیم فعالسازی رفتاری چیست و چگونه انجام می‌شود.
بیشتر بخوانید: تاثیر طبیعت بر مغز انسان
پیشینه‌ی فعالسازی رفتاری
BA در ابتدا توسط پیتر لوینسون در دهه 1970 توسعه یافت. او این نظریه را مطرح کرد که خلق پایین در افراد، دست کم تا حدی ناشی از این است که آنها تقویت مثبت کمتری در زندگی روزمره دریافت می‌کنند. طبق این نظریه، این افراد کمتر درگیر فعالیت‌های رضایتبخش یا هدفمند می‌شوند و در کل اینگونه فعالیت‌ها را کمتر سودمند می‌دانند.
منطق فعالسازی رفتاری چیست؟
طبق پژوهش‌ها، افراد دچار افسردگی نسبت به افراد غیر افسرده فعالیت‌های کمتری انجام می‌دهند.
مطالعات همچنین پیشنهاد می‌کند کودکان و نوجوانانی که فعالیت‌های خارج از درس کمتری انجام می‌دهند (مانند ورزش، موسیقی و سایر فعالیت‌ها) با احتمال بیشتری به مشکلات سلامت روان دچار می‌شوند.
اثربخشی فعالسازی رفتاری
طبق مطالعات، فعالسازی رفتاری می‌تواند برای بهبود اختلالاتی چون افسردگی، اضطراب و حتی استرس پس از تروما و مشکلاتی چون نشخوار فکری موثر باشد.
فعالسازی رفتاری دقیقا به چه معناست؟
در فعالسازی رفتاری، طبق برنامه‌ریزیی شخصی‌سازی‌شده و تدریجی، از افراد خواسته می‌شود تعداد فعالیت‌های رضایتبخش و هدفمند خود را در زندگی روزمره افزایش دهند.
یک بررسی نشان داد که در واقع افزایش خود فعالیت‌ها نیست که منجر به بهبود خلق می‌شود. بلکه احتمالا افزایش پاداش‌های محیطی مرتبط (یعنی احساسات خوشایند تجربه شده پس از فعالیت‌ها) موثر است.
پروتکل فعالسازی رفتاری در کار با کودک و نوجوان چگونه است؟
-
آموزش روانشناختی در مورد چرخه «عدم فعالیت – کاهش خُلق»
ابتدا آموزش روانشناختی در مورد چرخه «کناره‌گیری، خلق پایین/تحریک‌پذیری» ارایه می‌شود.
در این مرحله به مراجع توضیح می‌دهیم که هر چه فعالیت‌های کمتری انجام دهند، احتمال از دست دادن احساسات خوشایند و تجارب پاداش‌دهنده بیشتر است. و این ممکن است منجر به غیر فعالسازی نواحی مغزیی شود که مسیول ایجاد احساسات خوب‌اند.
می‌توان این روند را به این شکل نشان داد: کناره‌گیری منجر به خلق پایین/فعالیت ضعیف مغز و مجدد منجر به کناره‌گیری می‌شود.
بیشتر بخوانید: رفتاردرمانی دیالکتیک چیست؟
-
آموزش روانشناختی در مورد چرخه «فعالیت – بهبود خلق»
ارایه آموزش روانی در مورد مفهوم مخالف نیز مهم است. یعنی اینکه انجام فعالیت‌های بیشتر ممکن است به پاداش و رضایت بیشتری ختم شود.
از آنجایی که این به طور همزمان مفهومی بسیار ساده و بسیار سخت است (سخت چون نیازمند نادیده‌گرفتن میل غریزی برای کناره‌گیری/اجتناب است)، خوب است در این مرحله وقت بیشتری برای بحث روی جزییات گذاشته شود.
-
آموزش روانشناختی در مورد انواع فعالیت‌هایی که بیشتر از سایرین به بهبود خلق منجر می‌شوند
ایجاد فعالیت‌های معنادار و مبتنی بر ارزش مراجع، آسان نیست. می‌توان با ارایه دسته‌بندی فعالیت‌ها به تسهیل روند کمک کرد.
چهار دسته رایج عبارت است از:
- «فعالیت‌های با مردم بودن» (مکالمه با دیگران، صرف زمان با دوستان آنلاین یا آفلاین، صرف زمان با خانواده یا اقوام یا هرگونه فعالیت جمعی)
- «فعالیت‌های هدفمند» (پروژه‌های مربوط به مدرسه، پژوهش، تمرین مهارت‌های ورزشی یا موسیقی، ساختن جمع‌آوری اطلاعات، تمرین برای رسیدن به اهداف شغلی و …)
- «فعالیت‌های سرگرم‌کننده» (هر چیزی که برای فرد سرگرم‌کننده باشد، مانند بازی، مطالعه، بازی آنلاین، تماشای فیلم و …)
- «فعالیت‌های کمکی» (کارهای داوطلبانه، مراقبت از حیوان خانگی، مراقبت از اعضای خانواده، خبر گرفتن از دوستان یا مهربانی با آنان، باغبانی، مراقبت از محیط زیست و …).
4. نظارت بر فعالیت
این مرحله شامل جلب نظارت و توجه مراجع به خلق و نحوه ارتباط آن با فعالیت‌ها می‌شود. درمانگر در این مرحله یک کاربرگ به مراجع می‌دهد تا طی هفته آینده، دسته کلی فعالیت‌هایی را که در هر روز از صبح تا شب انجام می‌دهد، بنویسد. مراجع باید در مقابل این فعالیت‌ها، احساسی را که به دنبال آن تجربه کرده از 0 تا 10 یا استفاده از شکلک‌ها گزارش دهد.
سپس از این الگو استفاده می‌شود تا ببینیم فعالیت‌های لذتبخش در زندگی مراجع بیشتر است یا فعالیت‌هایی که بر آنها تسلط دارد. برای مثال اگر مراجع بیشتر اوقات روز را به فعالیت‌های لذتبخش مانند فیلم دیدن می‌پردازد، برای انجام تمرین تسلط (فعالیت هدفمند) از فهرست منتخب خود مراجع برنامه‌ریزی می‌کنیم.
می‌توان این فعالیت را بدون ارایه کاربرگ، با بررسی شفاهی در جلسه درمان بررسی کرد. یعنی از او بخواهیم دسته‌بندی کلی کارهایی را که در طول هفته انجام می‌دهد، بیان کند. درمانگر آنها را یادداشت می‌کند و سپس به سادگی از او می‌خواهد برداشت خود را از خلق خود در کنار هر فعالیت، ارزیابی کنند.
با این حال، حتی اگر این کار را فقط در جلسه انجام دهیم، می‌توانیم همچنان از مراجع بخواهیم کاربرگ را به خانه ببرد و از آن به عنوان یک فعالیت آزمایشی «درست/نادرست» استفاده کند. یعنی صحت پیش‌بینی خود را از خُلقش در پاسخ به هر فعالیت، بررسی کند.
-
شناسایی فعالیت متناسب با هدف و ارزش مراجع
برای یافتن فعالیت‌هایی برای مراجع که احتمال بیشتری برای بهبود خُلق او دارند، باید کمک کنیم تا ارزش‌ها و وظایفی را که برایش مهم‌تر است، شناسایی کند.
این کار را می‌توان از روش‌های زیر انجام داد:
- استفاده از کارت‌های ارزش از پیش چاپ شده برای کودک و نوجوان که شامل ارزش‌های احتمالی یا ویژگی‌های شخصی دلخواه است و از مراجع می‌خواهیم کارت‌هایی را که برایشان ارزش زیادی قایل است، انتخاب کند
- ارایه پرسشنامه‌های آنلاین که ارزش‌ها و نقاط قوت شخصی را مشخص می‌کنند
- سوال بپرسید. مثلا بگویید: «تصور کن که … ساله هستی (معمولا دو سال بزرگ‌تر از سن فعلی کودک و نوجوان یا چند سال بزرگ‌تر از بزرگسال). اگر بهترین زندگی رو که در اون سن می‌تونی تصور کنی، داشته باشی، چه کار می‌کنی؟ به چی فکر می‌کنی و برای چی وقت صرف می‌کنی؟» سپس می‌توانیم بپرسیم که به نظرشان چه فعالیت‌های کوچک یا گام‌های خُردی برای رسیدن به آن هدف کمک‌کننده است؟
- از مراجع بخواهید که گزینه‌های فعالیت غیردرسی، اجتماعی، دستاورد‌محور و کمک‌کننده را بیابد و به این فکر کند که به کدام بیشتر علاقه دارد.
گاهی چالش ما اینجاست که مراجع به هیچ فعالیتی علاقه ندارد. در این موارد، در مورد مراجع کودک و نوجوان، ممکن است لازم باشد با والدین همکاری کنیم تا در مورد اینکه چقدر مراجع را به سمت یک فعالیت، هل یا در مقابل، به او آزادی عمل می‌دهند، تصمیم بگیرند. گاهی در سنین پایین‌تر لازم است خانواده انجام برخی فعالیت‌ها را که می‌دانند در آینده به کار می‌آید، به قانون خانه تبدیل کنند.
6. برنامه‌ریزی برای انجام فعالیت
پس از شناسایی فعالیت‌های مورد علاقه مراجع، باید به او کمک کنیم تا تصمیم بگیرد چه زمانی، چه مقدار و برای چه مدتی این فعالیت‌ها را در زندگی‌اش انجام دهد.
معمولا هر چه جزیی‌تر بتوانیم برنامه‌های زمانی را برای مراجع در یک جلسه تنظیم کنیم، احتمال بیشتری وجود دارد که فعالسازی رفتاری به بهبود خلق بیانجامد. این به معنای نوعی تمرین یا برنامه‌ریزی فعالیت در طی جلسه درمان است.
تمرین در جلسه می‌تواند بدین شکل انجام شود:
- استفاده از یک تقویم برای تنظیم زمان انجام فعالیت
- تهیه یک قلم و کاغذ برای بردن به خانه
- تنظیم آلارم در جلسه برای انجام فعالیت
- آوردن یا تماس با دیگران در جلسه (مانند والدین/مراقبان/خواهر و برادر و …) برای حمایت از اجرای برنامه
- شناسایی تعداد مشخص دفعاتی که فعالیت‌ها در یک بازه زمانی معین و به مدت زمان معلوم انجام می‌شود
- شناسایی مکان‌ها و زمان‌های خاصی که فعالیت‌ها انجام می‌شود
هنگام تنظیم برنامه، اغلب بهتر است برای یک دوره زمانی کوتاه (مانند دو هفته) توافق شود، نه برای مدت طولانی. می‌توان این را در قالب یک «آزمایش» توضیح داد که می‌خواهیم نحوه تاثیر آن را بر خلق فرد ببینیم.
7. مدیریت احتمال پایبندی
در این مرحله در فعالسازی رفتاری ، درمانگر به مراجع کمک می‌کند تا احتمال همایندی فعالیت‌های برنامه‌ریزی‌شده با پاداش‌های مثبت را افزایش دهد و سعی کند هر گونه عاملی را که سبب کناره‌گیری/اجتناب از فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده می‌شود، حذف کند.
راهبردهای انجام این کار می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- یادداشت فعالیت‌ها و گزارش خلق پس از آنها
- خواستن از مراجع که بعد از تکمیل فعالیت به یک شخص سوم در مورد عملکردش توضیح دهد
- توصیه به مراجع برای ضبط روند انجام فعالیت‌ها
- تشویق او برای قدردانی از خود پس از انجام فعالیت
- تشویق مراجع در جلسات برای انجام تکلیف هفته پیش (و این تشویق را به رضایت شخصی او نسبت دهید، نه انجام فعالیت)
حل مسیله و تمرین
ایجاد مهارت‌های حل مسیله، بخش مهمی از بیشتر پروتکل های درمانی فعالسازی رفتاری است. در این مرحله درمانگر به فرد کمک می‌کند تا موانع را (به طور ایده‌آل از قبل) برای پیروی از برنامه فعالیت شناسایی کند و آموزش حل مسیله داشته باشد.
می‌توانیم از قبل در مورد شکاف بین «صحبت و برنامه‌ریزی» و «انجام دادن و پیگیری» بحث کنیم. موارد زیر را برای بحث در نظر بگیرید:
- همه اینایی که گفتیم، در حرف آسونه. اما بهم بگو اگه چه چیزی پیش بیاد، انجام این کار سخت میشه؟ واقعا چه چیزی می‌تونه جلوی انجام این فعالیت رو بگیره؟
- فکر می‌کنی توی مقیاس 1 تا 10 چقدر می‌تونی این کار رو انجام بدی و پیگیریش کنی؟ (فرض کنید مراجع می‌گوید: 8) بگویید: چه چیزی ممکنه احتمال انجامش رو به 8 برسونه؟
- وقتی واقعا حس و حال انجامش رو نداشتی، چه کاری می‌تونی انجام بدی؟
- واقعا و ته دلت فکر می‌کنی این فعالیت‌ها بهت کمکی می‌کنن یا نه؟
همچنین می‌توان از تمرین ایفای نقش استفاده کرد. مثلا مراجع و درمانگر نقش «فکر: تو نباید این کار را انجام دهی» و «فکر: من می‌خواهم این فعالیت را انجام دهم» را بازی می‌کنند و یکدیگر را به چالش می‌کشند.
پیگیری و نظارت
فعالسازی رفتاری شامل پیگیری فعال و نظارت پس از برنامه‌ریزی است. در این روند، به موارد زیر توجه کنید:
- اطمینان از برگزاری جلسات پیگیری در زمان مناسب (یعنی جلسات هفتگی به جای ماهانه)
- مشارکت دادن والدین
- گفتگوی همدلانه و صریح با خانواده‌ها تمجید، تشویق و تشکر واقعی از مراجع به خاطر درگیر شدن در فعالیت‌های برنامه‌ریزی شده
- در صورت شکست در انجام فعالیت: بحث ملایم و صادقانه درباره موانع، میزان اعتقاد به اهمیت فعالیت‌ها، بحث مجدد درباره منطق درمان و سودمندی آن طبق پژوهش‌ها، تنظیم مجدد اهداف و بازتمرین حل مسیله.
سخن پایانی
به کارگیری روش فعالسازی رفتاری گاهی نیازمند شجاعت درمانگر است. زیرا گاهی مراجع احساس می‌کند تمرینات خیلی دشوار اند و برای بهبود خلق، درخواست گزینه‌های جایگزین می‌کند. اگر واقعا به سودمندی BA باور داریم، مهم است که فورا تسلیم نشویم و با شفقت و صبورانه بکوشیم رویکرد فعالسازی رفتاری را به آرامی پیش ببریم.
در این مقاله درباره فعالسازی رفتاری خواندیم. نظرات خود را با ما به اشتراک بگذارید.
منبع:
کلینیک روانشناسی سها٬ مرکز ارائه خدمات مشاوره روانشناسی٬ مشاوره آنلاین٬ مشاوره خانواده و مشاوره جنسی
