طرحواره محرومیت هیجانی چیست؟

طرحواره محرومیت هیجانی یکی از طرحواره‌های ناسازگار اولیه است که تاثیر عمیقی بر روابط و احساسات افراد دارد. این طرحواره ریشه در کودکی افراد داشته و به دلیل کمبود توجه، محبت یا درک عاطفی از سوی والدین یا مراقبین ایجاد می‌شود. با ما همراه باشید تا در ادامه این مقاله به بررسی این طرحواره، علل شکل‌گیری و روش‌های مدیریت آن بپردازیم.

طرحواره چیست؟

طرحواره یا الگوی ذهنی، به ساختارهای پایدار و عمیق شناختی گفته می‌شود که رفتارها، افکار و احساسات افراد را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این الگوهای ذهنی معمولا در کودکی شکل گرفته و بر اساس تجربیات اولیه زندگی فرد، به ویژه روابط او با والدین یا مراقبان اولیه، در ذهن ایجاد می‌شوند. جفری یانگ، بنیان گذار طرحواره درمانی، طرحواره‌ها را به‌عنوان باورهای عمیقی توصیف می‌کند که افراد درباره خود، دیگران و جهان دارند. برخی از این طرحواره‌ها ممکن است ناسازگار باشند و منجر به بروز مشکلات روانشناختی در بزرگسالی شوند. طرحواره‌های ناسازگار معمولا برای حل‌وفصل به مشاوره روانشناسی نیاز خواهند داشت.

روایت زهرا

زهرا همیشه احساس می‌کرد در جمع دوستانش جایی ندارد، حتی وقتی همه با او مهربان بودند. هر بار که کسی به او لطفی می‌کرد یا حرف محبت آمیزی می‌زد، در دلش می‌گفت: «فقط ظاهره، واقعا کسی برای من اهمیت قایل نیست.» این حس از کودکی با او بود، از زمانی که والدینش بیشتر مشغول کار بودند و به نیازهای عاطفی او توجهی نمی‌کردند. پس از رفتن به جلسات تراپی بود که متوجه شد چیزی به نام طرحواره محرومیت هیجانی باعث شده همیشه فکر کند از حمایت عاطفی محروم است.

طرحواره محرومیت هیجانی چیست؟

طرحواره محرومیت هیجانی یا Emotional Deprivation Schema، به حالتی اشاره دارد که فرد احساس می‌کند نیازهای عاطفی‌اش در کودکی برآورده نشده است. این نیازها شامل محبت، توجه، همدلی و درک عاطفی است. افرادی که با این طرحواره زندگی می‌کنند، معمولا احساس می‌کنند که در روابط نزدیکشان از لحاظ عاطفی حمایت یا درک نمی‌شوند. این طرحواره باعث می‌شود که افراد در بزرگسالی احساس تنهایی، نارضایتی و بی‌اعتمادی نسبت به دیگران داشته باشند. 

نشانه‌های طرحواره محرومیت هیجانی چیست؟

نشانه‌های این طرحواره ممکن است شامل موارد زیر باشد:

• احساس ناامیدی در روابط عاطفی
• اجتناب از ابراز احساسات و نیازها
• احساس ناکافی بودن یا بی‌ارزشی
• ترس از صمیمیت یا نزدیکی عاطفی
• ناتوانی در اعتماد به دیگران برای رفع نیازهای عاطفی
• جستجوی مداوم برای تایید و توجه از سوی دیگران

انواع محرومیت هیجانی

طرحواره محرومیت هیجانی به سه نوع اصلی تقسیم می‌شود:

1. محرومیت از محبت (Deprivation of Nurturance): این نوع محرومیت به کمبود محبت و صمیمیت در کودکی اشاره دارد. افراد احساس می‌کنند که به اندازه کافی مورد عشق و علاقه قرار نگرفته‌اند.
2. محرومیت از همدلی (Deprivation of Empathy): این نوع محرومیت زمانی رخ می‌دهد که نیازهای عاطفی فرد درک نشده یا والدین قادر به همدلی با احساسات کودک نبوده‌اند.
3. محرومیت از حمایت (Deprivation of Protection): این محرومیت به نبود حمایت و راهنمایی مناسب از سوی والدین یا مراقبان در کودکی اشاره دارد. افراد با این نوع محرومیت احساس می‌کنند که نمی‌توانند به دیگران برای حمایت اعتماد کنند.

علل شکل‌گیری طرحواره محرومیت هیجانی در کودکی

پیشتر اشاره کردیم که طرحواره محرومیت هیجانی معمولا ریشه در دوران کودکی دارد و از الگوهای تعاملی ناکارآمد میان والدین و کودک شکل می‌گیرد. این طرحواره نتیجه نیازهای هیجانی برآورده نشده در کودکی است. کودکان برای رشد سالم به محبت، درک، پذیرش و حمایت هیجانی والدین نیاز دارند. وقتی این نیازها نادیده گرفته می‌شوند یا به درستی پاسخ داده نمی‌شوند، احتمال شکل‌گیری این طرحواره افزایش می‌یابد. در ادامه، به بررسی رفتارهایی از والدین می‌پردازیم که می‌توانند زمینه‌ساز ایجاد این طرحواره باشند:

1.بی توجهی به نیازهای عاطفی کودک

والدینی که به نیازهای عاطفی کودک توجه نمی‌کنند، به طور مستقیم باعث احساس ناامنی در او می‌شوند. این بی‌توجهی می‌تواند به اشکال مختلف باشد:

• بی‌تفاوتی هیجانی: والدینی که به ابراز احساسات کودک پاسخ نمی‌دهند یا احساسات او را کم اهمیت جلوه می‌دهند.
• مشغولیت بیش از حد: والدینی که به دلیل کار زیاد، استرس یا مشکلات شخصی نمی‌توانند به کودک توجه کافی نشان دهند.

2.عدم ابراز محبت و صمیمیت

کودکانی که در محیطی بدون ابراز محبت بزرگ می‌شوند، به تدریج باور می‌کنند که شایسته دریافت عشق نیستند. این رفتارها شامل موارد زیر هستند:

• عدم در آغوش گرفتن یا نوازش کودک.
• نداشتن تعامل کلامی محبت‌آمیز.
• بی‌توجهی به نیازهای کودک برای همراهی و بازی.

3.والدین سرد و خشک از نظر عاطفی

والدینی که خود در ابراز هیجانات و محبت دچار مشکل هستند، نمی‌توانند الگوی مناسبی برای کودک باشند. این والدین معمولا:

• احساسات خود را سرکوب می‌کنند.
• در برقراری ارتباط عاطفی ضعیف عمل می‌کنند.
• تمایل به فاصله‌گذاری عاطفی با کودک دارند.

4.تمرکز صرف بر نیازهای مادی کودک

برخی والدین نیازهای مادی کودک را به‌خوبی تامین می‌کنند اما از نیازهای عاطفی او غافل می‌شوند. این رفتار ممکن است به صورت زیر باشد:

• خرید هدایا و وسایل به جای نشان دادن محبت.
• صرف زمان بیشتر برای امور مالی و مادی به جای وقت‌گذرانی با کودک.

5.والدینی درگیر با مشکلات روانی یا عاطفی

اگر یکی از والدین یا هر دو دچار مشکلات روانی مانند افسردگی، اضطراب یا اختلالات شخصیت باشند، ممکن است نتوانند به درستی به نیازهای کودک پاسخ دهند:

• والدین افسرده ممکن است به دلیل کمبود انرژی یا انگیزه، نتوانند به کودک محبت کنند.
• والدینی با اضطراب ممکن است بیشتر به نگرانی‌های خود بپردازند تا به نیازهای کودک.

چه اتفاقی برای کودکی که بی‌محبتی را تجربه می‌کند، می‌افتد؟

بی‌محبتی از سمت والدین به مرور زمان باعث می‌شود کودک با احساسات زیر مواجه شود:

• باور کند که شایسته دریافت محبت نیست.
• احساس کند نیازهای عاطفی او هرگز برآورده نمی‌شود.
• در بزرگسالی به دنبال روابط ناسالم برای جبران این محرومیت باشد.

بنابراین والدین نقش بسیار مهمی در شکل گیری طرحواره محرومیت هیجانی دارند. درک و شناسایی این رفتارها می‌تواند به پیشگیری از ایجاد این طرحواره کمک کند. اگر والدین توجه بیشتری به نیازهای عاطفی کودک نشان دهند و محبت خود را به او ابراز کنند، می‌توانند از شکل‌گیری این باورهای ناکارآمد جلوگیری کنند.

دلیل بروز طرحواره محرومیت هیجانی چیست؟

طرحواره محرومیت هیجانی معمولا در نتیجه تجربیات دوران کودکی شکل می‌گیرد. برخی از دلایل اصلی آن عبارت‌اند از:

1. عدم حضور عاطفی والدین: والدینی که به دلیل مشغله زیاد یا مشکلات شخصی قادر به ارایه حمایت عاطفی نیستند.
2. سبک‌های فرزندپروری سختگیرانه یا بی‌تفاوت: والدینی که به احساسات کودک توجه نمی‌کنند یا ابراز محبت نمی‌کنند.
3. تجربیات ناگوار کودکی: مانند طلاق والدین، فقدان یکی از والدین یا سواستفاده عاطفی.
4. محیط‌های ناامن عاطفی: جایی که کودک احساس امنیت و حمایت عاطفی نمی‌کند.

چرا افراد دچار تله محرومیت هیجانی، پرتوقع هستند؟

افرادی که در تله محرومیت هیجانی گیر افتاده‌اند، معمولا انتظارات بالایی از دیگران دارند. این افراد به دلیل کمبودهای عاطفی گذشته، از دیگران توقع دارند که نیازهای برآورده نشده آن‌ها را جبران کنند. این انتظارات می‌تواند به شکل‌های زیر بروز کند:

• توقع دریافت محبت و توجه بی قید و شرط از دیگران
• انتقاد یا سرزنش اطرافیان به دلیل ناتوانی در برآورده کردن نیازها
• واکنش‌های افراطی به طرد شدن یا نادیده گرفته شدن

با این حال، این پرتوقعی‌ها معمولا به روابط ناسالم منجر شده و در نهایت احساس تنهایی و نارضایتی را در فرد تشدید می‌کند.

تفاوت طرحواره بازداری هیجانی با طرحواره محرومیت هیجانی چیست؟

طرحواره بازداری هیجانی و طرحواره محرومیت هیجانی هر دو به حوزه هیجانات مرتبط هستند، اما تفاوت‌های اساسی در ماهیت و پیامدهای آن‌ها وجود دارد:

1. طرحواره بازداری هیجانی: این طرحواره به تمایل فرد برای سرکوب هیجانات و احساسات خود اشاره دارد. افراد دارای این طرحواره معمولا در ابراز هیجانات دچار مشکل هستند و از بیان احساسات خود اجتناب می‌کنند. این بازداری ممکن است ناشی از ترس از قضاوت، تمایل به حفظ کنترل یا باورهای منفی در مورد بروز هیجانات باشد.
2. طرحواره محرومیت هیجانی: این طرحواره بر احساس نداشتن حمایت هیجانی کافی از دیگران متمرکز است. افراد مبتلا به این طرحواره باور دارند که دیگران نمی‌توانند نیازهای هیجانی آن‌ها را برآورده کنند و این محرومیت باعث ایجاد احساس تنهایی و بی‌کفایتی در آن‌ها می‌شود.

به طور خلاصه، بازداری هیجانی به سرکوب احساسات از سوی خود فرد مربوط است، در حالی که محرومیت هیجانی به کمبود دریافت حمایت عاطفی از سوی دیگران اشاره دارد.

روابط عاطفی در طرحواره محرومیت هیجانی

افراد دارای طرحواره محرومیت هیجانی معمولا در روابط عاطفی خود با چالش‌های متعددی روبه‌رو هستند:

1. انتظارات غیر واقع بینانه: این افراد ممکن است از شریک عاطفی خود توقع داشته باشند که تمام نیازهای عاطفی‌شان را برآورده کند.
2. احساس نادیده گرفته شدن: حتی در روابط سالم نیز این افراد احساس می‌کنند که به اندازه کافی مورد توجه قرار نمی‌گیرند.
3. ترس از رها شدن: باور به اینکه هیچکس نمی‌تواند آن‌ها را واقعا درک کند، ممکن است باعث ایجاد ترس‌هایی در مورد ترک یا طرد شدن شود.
4. رفتارهای وابسته یا اجتنابی: برخی افراد به شدت به شریک عاطفی خود وابسته می‌شوند، در حالی که در روابط با دیگران ممکن است از روابط صمیمانه اجتناب کنند تا از آسیب‌های احتمالی جلوگیری کنند.

سبک‌های مقابله‌ای طرحواره محرومیت هیجانی

افراد برای مقابله با این طرحواره ممکن است از سبک‌های مختلفی استفاده کنند:

1. تسلیم: این افراد باور دارند که محرومیت هیجانی بخش اجتناب ناپذیری از زندگی آن‌هاست. بنابراین سعی نمی‌کنند شرایط را تغییر دهند.
2. اجتناب: این افراد تلاش می‌کنند از روابط نزدیک و صمیمانه دوری کنند تا از تجربه دوباره محرومیت هیجانی جلوگیری کنند.
3. جبران افراطی: این سبک شامل تلاش برای برقراری روابط با افراد متعدد یا ایجاد وابستگی شدید به دیگران برای جبران کمبودهای هیجانی است.

از کجا بفهمیم طرحواره محرومیت هیجانی در ما فعال است؟

افرادی که این طرحواره را تجربه می‌کنند، ویژگی‌های خاصی دارند که شامل موارد زیر است:

• احساس تنهایی و بی کسی
• نارضایتی مداوم از روابط عاطفی
• بی‌اعتمادی به دیگران برای حمایت عاطفی
• احساس عدم درک شدن و عدم برآورده شدن نیازهای عاطفی توسط اطرافیان
• گرایش به انتخاب روابط ناسالم یا نامتعادل (تجربه مکرر روابط عاطفی ناکام یا نارضایتی در روابط فعلی)
• تمایل به پرهیز از روابط صمیمی به دلیل ترس از طرد شدن
• نیاز به تایید و توجه دایمی از سوی دیگران.

درمان طرحواره محرومیت هیجانی و اهمیت آن

درمان طرحواره محرومیت هیجانی از اهمیت بالایی برخوردار است، زیرا این طرحواره می‌تواند بر کیفیت زندگی و روابط فردی تاثیر منفی بگذارد. روش‌های درمانی شامل موارد زیر است:

طرحواره درمانی (Schema Therapy)

طرحواره درمانی یکی از موثرترین روش‌ها برای درمان طرحواره محرومیت هیجانی است. این روش شامل مراحل زیر است:

• شناسایی طرحواره: درمانگر به فرد کمک می‌کند تا طرحواره‌های خود را شناسایی کند و تاثیر آن‌ها بر زندگی و روابطش را درک کند.
• ارزیابی باورهای مرتبط: باورهای مرتبط با محرومیت هیجانی بررسی و چالش می‌شوند.
• تغییر الگوهای ناسالم: فرد یاد می‌گیرد الگوهای فکری و رفتاری مخرب را تغییر دهد و جایگزین‌های سالم‌تری برای آن‌ها ایجاد کند.

طرحواره درمانی معمولا شامل تکنیک‌هایی مانند بازسازی خاطرات گذشته، ایفای نقش (Role Play)، و تمرینات ذهن آگاهی است.

رفتار درمانی شناختی (CBT)

رفتار درمانی شناختی یک رویکرد موثر برای تغییر الگوهای فکری و رفتاری ناسالم است که به افراد کمک می‌کند تا:

• الگوهای فکری منفی را شناسایی کنند: باورهای نادرست، مانند «هیچکس مرا دوست ندارد» یا «هیچوقت نمی‌توانم خوشحال باشم»، در این افراد به چالش کشیده می‌شوند.
• ایجاد رفتارهای سالم: فرد یاد می‌گیرد چگونه روابط سالم‌تری ایجاد کرده و به شیوه‌ای مثبت با دیگران ارتباط برقرار کند.
• افزایش انعطاف پذیری ذهنی: این روش به افراد کمک می‌کند تا در برابر ناکامی‌های عاطفی کمتر آسیب‌پذیر باشند.

مشاوره فردی یا گروهی

مشاوره روانشناختی، چه به صورت فردی و چه گروهی، ابزار قدرتمندی برای درمان است. افراد در این جلسات:

• احساسات خود را بهتر درک می‌کنند: درمانگر به آن‌ها کمک می‌کند احساسات سرکوب شده را شناسایی کرده و با آن‌ها مواجه شوند.
• حمایت اجتماعی دریافت می‌کنند: مشاوره گروهی به افراد اجازه می‌دهد تجربه‌های خود را با دیگران به اشتراک بگذارند و احساس کنند که تنها نیستند.
• مهارت‌های جدید یاد می‌گیرند: مهارت‌هایی مانند ابراز احساسات، مدیریت تعارضات و درخواست حمایت از دیگران در جلسات تمرین می‌شوند.

تمرین مهارت‌های عاطفی

یادگیری و تمرین مهارت‌های عاطفی بخش مهمی از فرایند درمان است. این مهارت‌ها شامل:

• ابراز هیجانات: یادگیری نحوه بیان احساسات به شیوه‌ای سالم و موثر.
• درخواست حمایت: تقویت اعتمادبه‌نفس برای درخواست کمک یا همدلی از دیگران.
• درک احساسات دیگران: افزایش همدلی و درک عمیق‌تر از هیجانات اطرافیان.

تمرین خودمراقبتی و بازسازی اعتماد به نفس

یکی از جنبه‌های مهم درمان طرحواره محرومیت هیجانی، یادگیری اهمیت مراقبت از خود و بازسازی حس ارزشمندی است. این شامل موارد زیر است:

• توجه به نیازهای عاطفی: فرد یاد می‌گیرد که چگونه به خود اهمیت دهد و به نیازهای عاطفی‌اش پاسخ دهد.
• افزایش خودآگاهی: شناسایی لحظاتی که طرحواره محرومیت هیجانی فعال می‌شود و مقابله آگاهانه با آن.
• تقویت روابط سالم: ارتباط با افرادی که حمایت عاطفی مثبت ارائه می‌دهند.

درمان‌های مکمل

در کنار روش‌های اصلی، درمان‌های مکمل نیز می‌توانند موثر باشند، مانند:

• تمرینات ذهن‌آگاهی (Mindfulness): این تکنیک‌ها به فرد کمک می‌کنند تا در لحظه حال زندگی کنند و از نشخوارهای فکری منفی رها شوند.
• یوگا و مدیتیشن: این روش‌ها باعث درمان استرس و افزایش آرامش ذهنی می‌شوند.

رهایی از تله محرومیت هیجانی

رهایی از این تله نیازمند این است که روی یک سری موضوعات کار شود؛ از جمله:

• شناسایی و پذیرش طرحواره.
• کار روی باورهای منفی در مورد شایستگی خود برای دریافت عشق و حمایت.
• یادگیری درخواست حمایت عاطفی از دیگران به صورت مستقیم و روشن.
• تمرین مهارت‌های ارتباطی سالم.

تست طرحواره محرومیت هیجانی

تست‌های روانشناختی استاندارد، مانند پرسشنامه طرحواره‌ها، می‌توانند به شناسایی این طرحواره کمک کنند. این تست‌ها معمولا شامل سوالاتی در مورد احساسات، روابط و باورهای شما درباره دیگران هستند.

سوالات متداول

آیا طرحواره محرومیت هیجانی قابل تشخیص است؟

بله، از طریق مصاحبه‌های بالینی و ابزارهای سنجش روانشناختی می‌توان این طرحواره را تشخیص داد.

آیا طرحواره محرومیت هیجانی درمان می‌شود؟

بله، با استفاده از روش‌های درمانی موثر مانند طرحواره درمانی و CBT می‌توان این طرحواره را مدیریت و تا حد زیادی درمان کرد.

آیا طرحواره محرومیت هیجانی یک اختلال است؟

طرحواره محرومیت هیجانی به خودی خود یک اختلال روانی نیست، بلکه یک الگوی شناختی-هیجانی است که می‌تواند به مشکلات روانشناختی منجر شود.

نتیجه‌گیری

طرحواره محرومیت هیجانی یکی از طرحواره‌های پیچیده در روانشناسی است که می‌تواند بر زندگی و روابط عاطفی افراد تاثیر منفی بگذارد. درک این طرحواره و شناسایی نشانه‌ها و علل آن می‌تواند به فرد کمک کند تا با استفاده از روش‌های درمانی مانند طرحواره درمانی و تکنیک‌های شناختی-رفتاری، این الگوهای ناسازگار را تغییر دهد و زندگی سالم‌تر و رضایت بخش‌تری داشته باشد.

منابع

attachmentproject schematherapyonline psychologytoday schemainstitute danroberts