طرحواره بی کفایتی (Incompetence Schema) یا طرحواره وابستگی – بی کفایتی یکی از طرحوارههای ناسازگار اولیه است. این طرحواره به معنای احساس ناتوانی یا بیکفایتی در مدیریت زندگی، بدون کمک دیگران است. افرادی که تحت تاثیر این طرحواره هستند، معمولا باور دارند که بدون حمایت و راهنمایی دیگران قادر به عملکرد مستقل نیستند. ما در ادامه این مطلب به بررسی جامع طرحواره بی کفایتی، علل ایجاد آن، نشانهها، عواقب و روشهای درمانی از جمله مشاوره روانشناسی میپردازیم. با ما همراه باشید.
طرحواره وابستگی بی کفایتی چیست؟
طرحواره وابستگی بی کفایتی (Dependency-Incompetence Schema) یکی از طرحوارههای ناسازگار اولیه است که باعث میشود فرد باور کند بدون کمک دیگران قادر به مدیریت زندگی، تصمیمگیریهای اساسی یا حتی انجام وظایف روزمره نیست. این طرحواره معمولا در کودکی شکل گرفته و تا بزرگسالی ادامه پیدا میکند. اگر محیط خانوادگی و تجربیات اولیهی فرد به گونهای بوده باشد که تواناییهای استقلال طلبانهاش را سرکوب کرده یا فرصت شکوفایی آنها را نداده باشد، امکان بروز این طرحواره در دوران کودکی او بیشتر است.
روایت رویا
رویا دختر ۲۸ سالهای بود که همیشه برای تصمیم گیریهای ساده، به راهنمایی و اجازه دیگران نیاز داشت. زیرا باور داشت که به تنهایی نمیتواند کارها را درست انجام دهد. او همیشه از اشتباه کردن میترسید. حتی وقتی یکی از دوستانش شغل جدیدی به او پیشنهاد کرد، بلافاصله مضطرب شد و آن را رد کرد. رویا فکر میکرد در هر کاری که شروع کند، شکست خواهد خورد. پس از مشورت با یک درمانگر بود که متوجه شد این احساسات ناشی از طرحواره بی کفایتی او هستند. طرحوارهای که از دوران کودکی و به دنبال حمایتگری افراطی والدینش شکل گرفته بود.
ویژگیهای طرحواره وابستگی بی کفایتی
افرادی که این طرحواره را دارند، مجموعهای از ویژگیهای رفتاری و فکری زیر را دارند:
- احساس ناتوانی: این افراد معتقدند که بدون کمک دیگران قادر به انجام وظایف ساده نیستند.
- ترس از شکست: معمولا از تصمیم گیری مستقل هراس دارند. زیرا میترسند اشتباه کنند و نتایج فاجعه باری را تجربه کنند.
- نیاز مداوم به حمایت: این افراد دائما به دنبال حصول اطمینان از نظرات و تایید دیگران هستند و حتی در مسائل کوچک نیز از آنها کمک میگیرند.
- اعتماد به نفس پایین: این طرحواره باعث میشود فرد خود را در مدیریت امور روزمره ناتوان ببیند.
- اضطراب شدید در مواجهه با چالشها: حتی مسایل ساده ممکن است باعث بروز اضطراب شدید در فرد شوند.
- تلاش برای دریافت تایید مداوم: این افراد برای احساس امنیت خود، نیاز دارند که دیگران مدام آنها را تایید کنند.
- اجتناب از پذیرش مسیولیتهای جدید: این افراد از ترس شکست یا ناتوانی، اغلب از پذیرفتن وظایف جدید خودداری میکنند.
این ویژگیها اغلب در روابط بین فردی، شغلی و حتی تحصیلی فرد نمود پیدا کرده و میتوانند فرصتهای رشد و موفقیت او را محدود کنند.
چرا به این تله دچار میشویم؟
طرحواره بی کفایتی معمولا ریشه در تجربیات دوران کودکی داشته و سبک فرزند پروری والدین نقش مهمی در شکلگیری آن ایفا میکند. دو دلیل اصلی بروز این طرحواره عبارتند از:
- حمایتگری افراطی والدین
- بیتوجهی والدین
ریشههای تحولی طرحواره بی کفایتی
ریشههای تحولی طرحواره وابستگی بی کفایتی چیست؟ معمولا والدین به طور مداوم برای کودک تصمیم میگیرند، مشکلات او را حل میکنند و اجازه نمیدهند او توانایی حل مسیله را در خود تقویت کند. این امر باعث میشود کودک به طور ناخودآگاه باور کند که به تنهایی نمیتواند از پس مشکلاتش برآید. ریشههای تحولی این طرحواره عبارتند از:
- عدم فرصت برای یادگیری مهارتهای استقلال: کودکانی که تحت کنترل کامل والدین هستند، نمیتوانند مهارتهای حل مسیله یا تصمیمگیری مستقل را یاد بگیرند.
- پیامهای منفی والدین: والدینی که بهصورت مداوم به کودک القا میکنند که او «نمیتواند» یا «به اندازه کافی خوب نیست»، احتمال شکل گیری این طرحواره را افزایش میدهند.
ریشههای حمایتگری افراطی در طرحواره بی کفایتی
والدینی که نیازهای عاطفی کودک را نادیده میگیرند، به نوعی این پیام را به او منتقل میکنند که باید به دیگران تکیه کند؛ زیرا خودش از عهده مدیریت زندگی بر نمیآید. در ادامه برخی از رفتارهایی را که این پیام را منتقل میکنند، معرفی میکنیم:
- مداخله بیش از حد: انجام تمامی کارهای کودک به جای اجازه دادن به او برای یادگیری و تجربه کردن
- ایجاد ترس از شکست: تاکید مداوم بر خطرات و پیامدهای منفی تلاشهای مستقل کودک
- کاهش اعتماد به نفس: جلوگیری از ایجاد تجربههای موفقیتآمیز فردی
از کجا بفهمیم طرحواره وابستگی بیکفایتی در ما فعال است؟
اگر موارد زیر را در خود مشاهده میکنید، احتمالا این طرحواره در شما فعال است:
- نیاز مداوم به تایید دیگران
- ناتوانی در مدیریت چالشها یا تصمیم گیری مستقل
- اضطراب و نگرانی در مورد شکست خوردن یا طرد شدن از جمع دوستان و آشنایان
- تکیه کردن بیش از حد به دوستان، شریک زندگی یا اعضای خانواده برای حل مشکلات
برای شناسایی این طرحواره، تستهای روانشناختی معتبر مانند Young Schema Questionnaire پیشنهاد میشود. این تستها به صورت آنلاین نیز در دسترس هستند.
طرحواره وابستگی منجر به چه مشکلاتی در زندگی فرد میشود؟
- مشکلات روابط شخصی: این افراد ممکن است در روابط عاشقانه یا دوستانه بیش از حد وابسته شوند و طرف مقابل را تحت فشار قرار دهند.
- کاهش فرصتهای شغلی: ناتوانی در تصمیم گیری مستقل، میتواند مانع از پیشرفت شغلی فرد شود.
- افزایش اضطراب و افسردگی: وابستگی مداوم به دیگران برای حل مشکلات، احساس ناتوانی را تقویت و منجر به بروز مشکلات روانی مانند اضطراب و افسردگی در او میشود.
درمان طرحواره وابستگی بی کفایتی
درمان طرحواره وابستگی – بی کفایتی نیازمند رویکردی جامع و گام به گام است که نه تنها به شناسایی ریشههای طرحواره میپردازد، بلکه به تغییر باورها و رفتارهای ناسازگار نیز کمک میکند. در این راستا، روشهای زیر از موثرترین تکنیکهای درمانی به شمار میروند:
طرحواره درمانی:
طرحواره درمانی، که توسط جفری یانگ توسعه داده شده است، یکی از موثرترین روشها برای تغییر طرحوارههای ناسازگار است. در این رویکرد، درمانگر به فرد کمک میکند تا طرحواره وابستگی خود را شناسایی کرده و ارتباط آن را با تجربیات دوران کودکی درک کند. هدف این روش، جایگزینی باورهای ناکارآمد با الگوهای سالم و تقویت احساس خودکفایی است. این فرآیند اغلب شامل تمرینهای عملی، مجسمسازی و استفاده از تکنیکهای شناختی-رفتاری برای تغییر الگوهای ذهنی است.
تمرین استقلال:
برای غلبه بر طرحواره وابستگی بی کفایتی، درمانگر به فرد کمک میکند تا به تدریج فعالیتهای کوچک و قابل مدیریت را بهصورت مستقل انجام دهد. این فعالیتها میتوانند شامل انجام کارهای روزمره بدون کمک دیگران، تصمیم گیریهای ساده یا مسیولیت پذیری در محیط کاری باشند. با انجام مداوم این تمرینها، فرد به تدریج اعتماد به نفس بیشتری پیدا کرده و احساس توانمندی را تجربه میکند.
تقویت مهارتهای حل مسئله:
یکی از جنبههای مهم درمان طرحواره وابستگی بی کفایتی، آموزش مهارتهای حل مسیله به فرد است. این مهارتها به او کمک میکنند تا با چالشهای زندگی به طور مستقل و منطقی رو به رو شود و از وابستگی به دیگران برای حل مشکلات خود بکاهد.
دریافت حمایت از طرف نزدیکان:
خانواده و دوستان نقشی کلیدی در درمان طرحواره وابستگی دارند. آنها میتوانند با ایجاد فضایی حمایتگر اما غیرکنترلگر، فرد را به سمت استقلال و خودکفایی هدایت کنند. لازم است نزدیکان از رفتارهای حمایتگر افراطی یا وابستهکننده خودداری کرده و در عوض، فرد را به تصمیم گیری و مستقل عمل کردن تشویق کنند.
تنظیم هیجانات:
فردی که به طرحواره وابستگی دچار است، ممکن است هنگام مواجهه با تنهایی یا چالشها، اضطراب یا ناامیدی شدیدی را تجربه کند. آموزش تکنیکهای تنظیم هیجانی مانند مدیتیشن، تمرینهای تنفسی و ذهن آگاهی میتواند به کاهش این احساسات منفی و افزایش آرامش کمک کند.
درمان شناختی-رفتاری:
یکی دیگر از روشهای موثر برای درمان این طرحواره، درمان شناختی-رفتاری یا CBT است. این رویکرد به فرد کمک میکند افکار و باورهای ناکارآمد خود را شناسایی کرده و آنها را به چالش بکشد. از طریق تمرینهای شناختی، فرد میآموزد که چگونه الگوهای ذهنی خود را تغییر داده و تصمیمات بهتری بگیرد.
ایجاد مرزهای سالم:
افراد با طرحواره بی کفایتی اغلب از ترس طرد شدن، مرزهای مشخصی در روابط خود ندارند. آموزش ایجاد مرزهای سالم و توانایی گفتن نه میتواند به تقویت استقلال و اعتماد به نفس کمک کند.
استفاده از تجربه گروههای درمانی با تجربیات مشترک:
این روش میتواند فضای امنی برای به اشتراک گذاشتن تجربیات مشابه و یادگیری از دیگران فراهم کند. افراد در این محیط میتوانند از حمایت و بازخورد سایر اعضای گروه بهره مند شده و راهحلهای جدیدی برای چالشهای خود بیابند.
درمان طرحواره وابستگی بی کفایتی نیازمند همکاری نزدیک بین فرد، درمانگر و نزدیکان او است. این فرآیند ممکن است زمانبر باشد. اما با پشتکار و تعهد، میتوان به تغییرات مثبت و پایدار دست یافت. هدف نهایی این درمانها، دستیابی به استقلال روانی، افزایش اعتماد به نفس و ایجاد روابط سالم و متوازن است.
سبکهای مقابلهای طرحواره وابستگی بی کفایتی
افراد دارای طرحواره وابستگی بی کفایتی از سه سبک مقابلهای رایج استفاده میکنند:
- تسلیم شدن: پذیرش کامل طرحواره و رفتار مطابق با آن، مثل درخواست کمک مداوم.
- اجتناب: تلاش برای نادیده گرفتن نیازهای واقعی و فرار از موقعیتهایی که وابستگی را برجسته میکنند.
- جبران افراطی: تلاش برای نشان دادن استقلال بیش از حد و رد هر نوع کمک.
سوالات متداول
آیا طرحواره وابستگی بی کفایتی بر روابط کاری تاثیر میگذارد؟
بله. افراد دارای طرحواره وابستگی معمولا در محیطهای کاری به دنبال تایید مداوم هستند و ممکن است از تصمیم گیریهای مهم اجتناب کنند. همین امر نیز میتواند بر کارایی و روابط حرفهای آنها تاثیر منفی بگذارد.
آیا طرحواره وابستگی بی کفایتی بدون روان درمانی خوب میشود؟
در بسیاری از موارد، تغییر این طرحواره بدون مداخله تخصصی دشوار است. روان درمانی به فرد کمک میکند تا ریشههای این طرحواره را شناسایی کند و تغییر دهد.
درمان طرحواره وابستگی بی کفایتی چقدر طول میکشد؟
مدت زمان درمان به شدت طرحواره و توانایی فرد در پذیرش تغییر بستگی دارد. معمولا چندین ماه تا چند سال زمان لازم است.
طرحواره وابستگی بی کفایتی با چه اختلالات دیگری همراه است؟
این طرحواره میتواند با اختلالات اضطرابی، افسردگی و اختلال شخصیت وابسته (Dependent Personality Disorder) همراه باشد.
تفاوت تله رها شدگی با طرحواره وابستگی در چیست؟
تله رها شدگی و طرحواره وابستگی شباهتهایی دارند. اما تفاوتهای کلیدی نیز میان آنها وجود دارد. تله رها شدگی به ترس از ترک شدن توسط افراد نزدیک اشاره دارد، در حالی که طرحواره وابستگی بر احساس ناتوانی و نیاز به دیگران برای مدیریت امور تمرکز دارد. افراد مبتلا به تله رها شدگی ممکن است تلاش کنند دیگران را به خود نزدیک نگه دارند. در حالی که افراد مبتلا به طرحواره وابستگی ممکن است بیشتر به کمک گرفتن از دیگران وابسته شوند.
نتیجه گیری
طرحواره وابستگی – بیکفایتی یکی از الگوهای عمیق و ریشهدار روانشناختی است که میتواند بر جنبههای مختلف زندگی فرد، از تصمیم گیریهای روزمره گرفته تا روابط شخصی و حرفهای او تاثیر بگذارد. این طرحواره معمولا به دلیل تجربیات اولیه زندگی در فرد ایجاد شده و با احساس ناتوانی و نیاز مداوم به دیگران همراه است. با این حال، آگاهی از وجود این طرحواره، شناخت تاثیرات و پیگیری درمانهای مناسب آن مانند طرحواره درمانی و رویکردهای شناختی-رفتاری، میتواند به فرد کمک کند تا این الگوی ناکارآمد را تغییر داده و به استقلال و اعتماد به نفس بیشتری دست یابد. تغییر این طرحواره نه تنها کیفیت زندگی فردی را بهبود میبخشد، بلکه روابط سالمتر و پایدارتری را نیز فراهم میکند.
منابع
attachmentproject sweetinstitute mind-balance attachmentproject schematherapyonline
