شناخت و درمان طرحواره وابستگی عاطفی: دلایل، علایم و راهکارها

طرحواره وابستگی عاطفی یکی از طرحواره‌های ناسازگار اولیه است که می‌تواند تاثیر عمیقی بر روابط بین فردی و رشد شخصیتی فرد داشته باشد. این طرحواره اغلب ریشه در تجربیات دوران کودکی داشته و به احساس ناتوانی و نیاز به حضور و راهنمایی دیگران برای تصمیم گیری یا حل مشکلات، اشاره دارد. با ما در ادامه این مطلب همراه باشید تا به بررسی طرحواره وابستگی عاطفی، نحوه شکل‌گیری آن و تاثیرات آن در دوران کودکی و بزرگسالی بپردازیم.

مشاوره روانشناسی

طرحواره وابستگی چیست؟

طرحواره وابستگی عاطفی (Emotional Dependency Schema) به احساس ناتوانی در مدیریت زندگی به طور مستقل و نیاز همیشگی به دیگران برای حل مشکلات یا تصمیم‌گیری‌ها اشاره دارد. این طرحواره از آنجا نشات می‌گیرد که فرد به صورت عمیقی باور دارد که بدون حمایت یا راهنمایی دیگران قادر به ادامه زندگی نیست. افراد دارای این طرحواره معمولا احساس می‌کنند که به تنهایی نمی‌توانند با چالش‌ها روبرو شوند و به شدت به دیگران متکی هستند.

«چرا هیچ وقت نظر خودت رو نمی‌گی؟ احساس می‌کنم اصلا خودت رو نمی‌شناسم!»

روایت نیکا از طرحواره وابستگی

نیکا همیشه برای تصمیم‌های ساده زندگی، مانند انتخاب لباس یا سفارش غذا در رستوران، به نظر دیگران نیاز داشت. وقتی وارد رابطه عاطفی با احسان شد، این وابستگی بیشتر نمایان شد. او از ترس اینکه شریکش را از دست بدهد، همواره تلاش می‌کرد خواسته‌های او را برآورده کند، حتی اگر برخلاف میل خودش بود. روزی، احسان به او گفت: «چرا هیچ وقت نظر خودت رو نمی‌گی؟ احساس می‌کنم اصلا خودت رو نمی‌شناسم!» نیکا با همین جمله به فکر فرو رفت و با خود فکر کرد که چرا تا الان هیچ یک از روابط عاطفی‌اش به ثمر ننشسته؟ کجای راه را اشتباه رفته و چه چیزی را باید در خود اصلاح کند؟

طرحواره محرومیت هیجانی چیست؟

ویژگی‌های افراد مبتلا به طرحواره وابستگی

افرادی که دارای طرحواره وابستگی هستند، ویژگی‌های زیر را از خود نشان می‌دهند:

• احساس ناتوانی: این افراد باور دارند که نمی‌توانند به تنهایی مشکلاتشان را حل کنند.
• ترس از شکست: به شدت از اشتباه کردن یا شکست خوردن می‌ترسند.
• وابستگی شدید به دیگران: برای تصمیم‌گیری یا انجام کارهای روزمره به دیگران متکی هستند.
• اجتناب از مسیولیت‌پذیری: از موقعیت‌هایی که نیاز به مسیولیت پذیری دارند، اجتناب می‌کنند.
• ترس از طرد شدن: به دلیل ترس از طرد شدن و تنها ماندن، ممکن است نیازهای خود را سرکوب کنند یا رفتارهایی را نشان دهند که دیگران را راضی نگه دارد.

حتی این افراد ممکن است احساس کنند که باری بر دوش دیگران هستند و این باور به کاهش عزت نفس آن‌ها منجر می‌شود.

ریشه‌های آسیب‌پذیری تله وابستگی

تله وابستگی یا طرحواره وابستگی معمولا از تعاملات اولیه کودک با والدین نشات می‌گیرد. والدینی که بیش از حد کنترلگر یا حمایتگر هستند، محیطی را فراهم می‌کنند که در آن کودک نمی‌تواند مهارت‌های استقلال و خودمختاریش را به طور طبیعی رشد دهد. همچنین، والدینی که از لحاظ عاطفی سرد هستند یا کودک را نادیده می‌گیرند، باعث می‌شوند کودک احساس کند بدون کمک دیگران قادر به مدیریت زندگی نیست. به طور کلی، محیط‌های خانوادگی که در آن‌ها نیازهای عاطفی کودک برآورده نمی‌شود یا او احساس امنیت نمی‌کند، زمینه ساز شکل‌گیری این طرحواره هستند.

طرحواره وابستگی چگونه شکل می‌گیرد؟

پیشتر اشاره کردیم که طرحواره وابستگی عاطفی معمولا در دوران کودکی و زمانی که والدین یا مراقبان اصلی به دلایلی از استقلال کودک حمایت نکنند یا کودک را بیش از حد حمایت عاطفی کنند، شکل می‌گیرد. اما به طور کلی این فرآیند می‌تواند ناشی از عوامل زیر در دوران خردسالی باشد:

• عدم وجود فرصت‌هایی برای یادگیری مهارت‌های خود مدیریتی: اگر والدین به جای آموزش مهارت‌های حل مسئله به کودک، مشکلات او را به طور کامل حل کنند، ممکن است این طرحواره در او شکل بگیرد.
• کمبود اعتماد به نفس: محیط‌هایی که کودک در آن‌ها احساس اعتماد به نفس نمی‌کند، می‌توانند به شکل‌گیری طرحواره وابستگی منجر شوند. 
• والدین کنترل‌گر: کنترل بیش از حد می‌تواند احساس ناتوانی و وابستگی را در کودک تقویت کرده و امکان استقلال را از او سلب می‌کند.
• الگوهای خانوادگی: در برخی خانواده‌ها، وابستگی به دیگران به عنوان یک ارزش مثبت تلقی شده و استقلال فردی کمتر تشویق می‌شود.
• تجربیات آسیب‌زا: تجربه‌های آسیب‌زای کودکی می‌توانند به احساس ناتوانی و نیاز به حمایت دیگران منجر شوند. به عنوان مثال، تجارب منفی مانند جدایی یا طلاق والدین می‌توانند زمینه‌ساز این طرحواره باشند.

علایم خطرناک تله وابستگی در روابط عاطفی

طرحواره وابستگی می‌تواند تاثیرات مخربی بر روابط عاطفی و عاشقانه افراد داشته باشد. افراد مبتلا به این طرحواره معمولا با چالش‌هایی رو به رو هستند که روابطشان را پیچیده و ناپایدار می‌کند. این علایم اغلب به دلیل احساس ناامنی و نیاز به تایید مداوم از سوی شریک عاطفی به وجود می‌آیند:

1. احساس ناتوانی در تصمیم گیری مستقل: افراد مبتلا به تله وابستگی اغلب برای تصمیم گیری‌های روزمره خود به تایید شریک عاطفی خود یا دیگران نیاز دارند. آن‌ها ممکن است احساس کنند که به تنهایی قادر به تصمیم گیری درست نیستند و این موضوع می‌تواند باعث ایجاد وابستگی بیش از حد به دیگران شود.
2. ترس از ترک شدن: یکی از مهم‌ترین علایم خطرناک این طرحواره، ترس مداوم از ترک شدن است. این ترس می‌تواند افراد را وادار کند تا در روابط ناسالم باقی بمانند یا وارد روابطی شوند که برای آن‌ها مناسب نیست. افراد مبتلا ممکن است رفتارهایی از خود نشان دهند که هدف آن‌ها حفظ رابطه به هر قیمتی است، حتی اگر این رابطه به ضرر آن‌ها باشد.
3. نیاز به حمایت مداوم: افراد دارای طرحواره وابستگی اغلب احساس می‌کنند که به تنهایی قادر به حل مشکلاتشان نیستند و همواره به حمایت عاطفی و عملی دیگران نیاز دارند. این نیاز می‌تواند شریک عاطفی را تحت فشار قرار داده و رابطه را به یک رابطه یکطرفه تبدیل کند. چنین وضعیتی معمولا منجر به خستگی و فاصله گرفتن شریک عاطفی می‌شود.
4. تلاش برای جلب رضایت دیگران: افراد مبتلا به این طرحواره برای جلوگیری از طرد شدن یا ترک شدگی، ممکن است نیازهای خود را نادیده گرفته و به طور مداوم در تلاش باشند تا شریک عاطفی‌شان را راضی نگه دارند. این رفتارها می‌تواند شامل فداکاری‌های بیش از حد، نادیده گرفتن مرزبندی‌های شخصی و انجام کارهایی باشد که به رضایت دیگری ختم می‌شود، حتی اگر خود فرد از آن‌ها راضی نباشد. 

شناخت این علایم در روابط عاطفی می‌تواند به افراد کمک کند تا الگوهای ناسالم رفتاری خود را تشخیص داده و برای بهبود روابطشان تلاش کنند. با آگاهی از این ویژگی‌ها و مراجعه به متخصصان، می‌توان گام‌های موثری برای غلبه بر طرحواره وابستگی و ایجاد روابط سالم‌تر برداشت.

چه رفتارهایی طرحواره وابستگی را تشدید می‌کند؟

1. تقویت وابستگی بیش از حد: وقتی دیگران به جای فرد تصمیم گیری می‌کنند یا مسیولیت‌های او را به عهده می‌گیرند، این طرحواره تشدید می‌شود.
2. انتقاد مداوم: افراد مبتلا به این طرحواره به شدت نسبت به انتقاد حساس‌اند. انتقاد مداوم می‌تواند اعتماد به نفس آن‌ها را کاهش داده و احتمال وابستگی آنها به دیگران را افزایش دهد.
3. عدم ارایه فرصت‌های رشد: اگر فرد در موقعیت‌هایی قرار نگیرد که مجبور به تقویت مهارت‌های خود باشد، این طرحواره همچنان پابرجا مانده و حتی تشدید می‌شود.
4. محیط‌های بیش از حد حمایتی یا کنترل شده: اگر دیگران بیش از حد مراقب فرد باشند و اجازه ندهند او خودش مشکلات را حل کند، این طرحواره تقویت خواهد شد.

تشخیص طرحواره وابستگی

تشخیص این طرحواره معمولا توسط درمانگران متخصص و از طریق مصاحبه‌های بالینی انجام می‌شود. ابزارهای استاندارد مانند پرسشنامه Young Schema می‌توانند به شناسایی و ارزیابی شدت این طرحواره کمک کنند. در این فرایند، درمانگر به بررسی الگوهای رفتاری و باورهای ناکارآمد فرد می‌پردازد. علاوه بر این، علایمی مانند عدم توانایی در تصمیم گیری مستقل، نیاز به حمایت دایمی و ترس از طرد شدن به عنوان شاخص‌های کلیدی تشخیص در نظر گرفته می‌شوند. 

روش‌های درمان طرحواره وابستگی عاطفی

درمان تله وابستگی شامل روش‌های مختلفی است که در ادامه به معرفی آنها می‌پردازیم:

1. طرحواره درمانی: این روش درمانی به شناسایی باورهای ناسازگارانه و ایجاد الگوهای رفتاری سالم کمک می‌کند. در این فرایند، فرد یاد می‌گیرد باورهای ناکارآمد را به چالش بکشد و استقلال بیشتری کسب کند.
2. رفتار درمانی شناختی (CBT): این روش یکی از موثرترین روش‌ها برای درمان این طرحواره است. در این روش، افراد یاد می‌گیرند که افکار منفی خود را بازنگری کرده و رفتارهای استقلال گرایانه‌تری در خود ایجاد کنند.
3. درمان‌های مبتنی بر ذهن آگاهی: ذهن‌آگاهی به افراد کمک می‌کند تا احساسات و افکار خود را بدون قضاوت مشاهده کرده و با آن‌ها بهتر کنار بیایند.
4. آموزش مهارت‌های مهم: یادگیری مهارت‌هایی مانند مدیریت استرس، حل مسیله و تصمیم گیری می‌تواند به کاهش وابستگی و تقویت اعتماد به نفس کمک کند.
5. مشاوره فردی و گروهی: شرکت در جلسات مشاوره گروهی می‌تواند فرصتی برای یادگیری از دیگران و تقویت مهارت‌های اجتماعی فراهم کند.

چگونه با افراد مبتلا به طرحواره وابستگی رفتار کنیم؟

در این بخش تکنیک‌هایی برای مواجهه با افرادی که مبتلا به این طرحواره هستند را معرفی می‌کنیم:

1. تقویت اعتماد به نفس: تشویق‌ رفتارهای مثبت و تاکید بر نقاط قوت فرد می‌تواند به او کمک کند تا احساس بهتری نسبت به خود داشته باشد.
2. تشویق رفتارهای مستقل: به جای انجام کارها برای فرد، او را به انجام وظایف و تصمیم گیری‌های شخصی تشویق و ترغیب کنید. این رویکرد باعث می‌شود فرد به تدریج به توانایی‌های خود اعتماد کند.
3. حمایت همدلانه: به نیازهای عاطفی فرد توجه کنید، اما حمایت خود را به گونه‌ای ارایه دهید که او احساس توانمندی کند.
4. ایجاد مرزبندی‌های سالم: تعیین مرزهای روشن در روابط می‌تواند از وابستگی بیش از حد جلوگیری کرده و به فرد مبتلا نیز کمک کند روابط سالم‌تری ایجاد کند.
5. ارایه فرصت‌های یادگیری: فرصت‌هایی فراهم کنید که فرد بتواند مهارت‌های جدیدی یاد بگیرد و احساس کند که توانایی مدیریت زندگی خود را دارد.
6. ارجاع به روانشناس: در مواردی که وابستگی فرد به دیگران خیلی شدیدتر باشد، باید او را تشویق کرد تا به روانشناس و روانپزشک متخصص مراجعه کرده و روند درمانی لازم را در پیش بگیرد.

کلام آخر

طرحواره وابستگی عاطفی می‌تواند تاثیرات عمیقی بر زندگی فردی و روابط بین فردی آنها داشته باشد. شناسایی این طرحواره و تلاش برای تغییر الگوهای فکری و رفتاری مرتبط با آن می‌تواند به بهبود کیفیت زندگی افراد کمک کند. استفاده از روش‌های درمانی مانند طرحواره درمانی، همراه با حمایت متخصصان، می‌تواند راه حل موثری برای مدیریت و کاهش تاثیرات این طرحواره باشد.

 منابع

relationships attachmentproject psychologytoday schematherapyonline