وسواس چیست؟ اختلال وسواسی جبری یا OCD نشان دهنده الگویی از افکار ناخواسته و ترس‌ها (وسواس ها) است که منجر به رفتارهایی تکرارشونده (اجبارها) می‌شود. این وسواس ها و اجبارها در فعالیت های روزانه تداخل ایجاد می‌کنند و باعث رنجی شدید می‌شوند. در این مقاله به این می‌پردازیم که وسواس چیست، چه علایمی دارد و روش‌های درمان آن کدامند؟
فهرست محتوا
- تعریف وسواس
- وسواس فکری در برابر وسواس عملی
- علایم وسواس
- علایم اجبارها
- اجبارهای فیزیکی در برابر اجبارهای ذهنی
- معیارهای تشخیص OCD
- شدت علایم
- علل وسواس
- عوامل خطر برای ODC
- کدام مناطق مغز درOCD نقش دارند؟
- وسواس‌های شایع
- پیامدها
- روش‌های درمان وسواس
- چگونه می توانم به فردی که وسواس دارد کمک کنم؟
- کلام پایانی
تعریف وسواس
وسواس چیست؟ از احتکار تا شستن دست‌ها و بررسی همیشگی اجاق گاز، اختلال وسواسی جبری (OCD) اشکال مختلفی دارد. این اختلال افراد را در افکار تکراری و تشریفات رفتاری گرفتار می‌کند که می‌تواند کاملا ناتوان کننده باشد.
ممکن است سعی کنید وسواس‌های خود را متوقف سازید، اما فقط به رنج و پریشانی‌تان دامن می‌زنید. در نهایت، احساس می‌کنید کسی شما را به سمت انجام اجبارها هل می‌دهد تا بتوانید استرس خود را کم کنید. با وجود تلاش‌ها برای خلاص شدن از افکار یا امیال آزارنده، آنها بازگشت دارند و به رفتارهایی آیینی ختم می‌شوند؛ این چرخه بدخیم OCD است.
اختلال وسواسی جبری حول زمینه‌های مشخصی وجود دارد. برای مثال، ترس شدید از آلوده شدن توسط میکروب‌ها. برای تسکین این ترس، ممکن است به شکلی اجبارگون دستانتان را بشویید تا خشک و زخمی شوند.
اگر مبتلا به OCD هستید، ممکن است از این وصعیت احساس شرم یا خجالت کنید، اما درمان می‌تواند اثربخش باشد. پیش از اینکه به علل و درمان این وضعیت بپردازیم، بیایید ببینیم علایم وسواس چیست.
وسواس فکری در برابر وسواس عملی
اولین علایم OCD وسواس، فکری است؛ ایده‌ها یا انگیزه‌های ناخواسته ای که بارها و بارها به منظور بیرون راندن ترس‌ها رخ می‌دهند. مثلا «من به یک بیماری کشنده مبتلا خواهم شد» یا «خانواده ام آسیب خواهند دید».
پس از آن اجبارها یا وسواس‌های عملی ظاهر می‌شوند؛ رفتارهای تکراری مانند شستن دست‌ها، چک کردن قفل و احتکار. چنین رفتارهایی برای کاهش ترس و کاهش خطر آسیب انجام می‌شود. اما این اثر دوام نمی‌آورد و افکار ناخواسته به زودی دوباره سرازیر می‌شوند. افرادی که از عادات وسواسی اجباری رنج می‌برند ممکن است با تیک‌های حرکتی یا حرکات تکراری دست و پنجه نرم کنند.
مبتلایان ممکن است بی فایده بودن وسواس و اجبار خود را درک کنند، اما این آنها را از شر علایم خلاص نمی‌کند. OCD می‌تواند آنقدر شدید شود که در کار یا روابط افراد اختلال ایجاد کند یا حتی آنها را از ترک خانه باز دارد.
علایم وسواس
وسواس‌های OCD، افکار، امیال یا تصاویر ذهنی ناخواسته و پایداری هستند که مزاحمت ایجاد می‌کنند و سبب اضطراب و رنج فرد می‌شوند. ممکن است سعی کنید آنها را نادیده بگیرید یا با انجام یک آیین یا رفتار اجباری از دستشان رها شوید. معمولا وقتی می‌کوشید تا به چیز دیگری فکر کنید، این وسواس‌ها نمایان شده و حواستان را پرت می‌کنند.
وسواس ها اغلب زمینه‌هایی مشترک دارند از جمله:
- ترس از آلودگی یا کثیفی
- تردید داشتن یا دشواری در تحمل عدم اطمینان
- نیاز به نظم و تقارن
- افکار پرخاشجویانه یا وحشتناک درباره از دست دادن کنترل و صدمه زدن به خود یا دیگران
- افکار ناخواسته شامل پرخاشگری یا موضوعات جنسی یا مذهبی
مثال هایی از نشانه های وسواس می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- ترس از آلوده شدن با لمس اشیایی که دیگران آنها را لمس کرده اند
- تردید نسبت به قفل بودن درها یا خاموش بودن اجاق گاز
- استرس شدید نسبت به منظم نبودن اشیا
- افکاری درباره فحاشی با صدای بلند یا انجام یک کار نامناسب جلوی جمع
- تصاویر ذهنی نامطلوب از موضوعات جنسی
- دوری از موقعیت هایی که می‌تواند وسواس‌ها را برانگیزاند همچون دست دادن هنگام احوالپرسی
علایم اجبارها
اجبار در وسواس چیست؟ اجبارها، رفتارهای تکرارشونده ای هستند که احساس نیاز به انجام آنها می‌کنید. این رفتارها یا اقدامات ذهنی تکراری هدف دارند تا اضطراب مربوط به وسواس‌هایتان را کاهش دهند یا جلوی رخ دادن یک اتفاق بد را بگیرند. با این حال، درگیرشدن در اجبارها هیچ خرسندی‌ای به دنبال نمی‌آورد و ممکن است تنها تسکینی موقتی بر اضطراب شما بگذارد.
ممکن است قوانین یا آیین هایی برای خود وضع کنید تا در هنگام نمایان شدن وسواس ها، به مدیریت اضطرابتان کمک کند. این اجبارها افراطی هستند و اغلب در واقع به مشکلی که قصد برطرف کردنش را دارند، بی ارتباطند.
اجبارها هم مانند وسواس‌ها معمولا زمینه‌ای مشترک دارند، از جمله:
- شستن یا تمیزکردن
- چک کردن
- شمارش
- نظم دادن
- دنبال کردن یک روتین سفت و سخت
- اطمینان جویی از دیگران
مثال هایی از اجبارها می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- شستن دست ها تا جایی که پوستتان زخمی می‌شود
- چک کردن مکرر درها برای اطمینان از قفل بودن آنها
- چک کردن مکرر اجاق گاز برای اطمینان از خاموشی آن
- شمارش طبق یک الگوی خاص
- تکرار آرام یک دعا، کلمه یا عبارت
- مرتب کردن قوطی ها به نحوی که به شکلی خاص قرار بگیرند
اجبارهای فیزیکی در برابر اجبارهای ذهنی
یک تصور غلط رایج این است که اجبارها باید فیزیکی باشند، مانند امتحان کردن هر صندلی در قطار یا 20 بار لمس انگشتان پا. اما اجبارها را می توان به صورت ذهنی نیز انجام داد، مانند تکرار کلمات یا عبارات در ذهن، تهیه فهرست ذهنی از موارد، یا دعای مداوم. اجبارهای ذهنی در OCD به اندازه اجبارهای فیزیکی آزاردهنده هستند. با این حال، اجبارهای ذهنی ذاتا پنهان‌تر هستند، بنابراین افرادی که آنها را تجربه می‌کنند ممکن است از تشخیص جا بمانند و بدون یافتن کمک طولانی ادامه دهند.
معیارهای تشخیص OCD
ملاک های تشخیص وسواس چیست؟ بر اساس DSM-5، وسواس و اجبار دو ویژگی اصلی OCD هستند ، وسواس فکری، امیال یا تصاویر ناخواسته مداومی است که باعث ناراحتی می‌شود و فرد سعی می‌کند آنها را سرکوب کند یا با آنها مقابله کند. اجبارها رفتارها یا اعمال ذهنی تکراری هستند که فرد در پاسخ به یک وسواس با هدف خنثی‌کردن تهدید یا کاهش ناراحتی انجام می‌دهد. علاوه بر این، وسواس یا اجبار باید جنبه‌ای از عملکرد روزانه را مختل کند، نسبتا وقت‌گیر باشد و به دلیل بیماری روانی دیگر یا مصرف مواد به وجود نیامده باشد.
شدت علایم
OCD معمولا از نوجوانی یا سال های نخست جوانی آغاز می‌شود اما ممکن است در کودکی هم شاهد شروع آن باشیم. نشانه ها معمولا به تدریج رشد می‌کنند و در طول زمان شدت‌شان فرق می‌کند. نوع وسواس و اجباری که شما تجربه می‌کنید نیز ممکن است در طول زمان متفاوت شود. به طور کلی علایم با تجربه استرس بیشتر، تشدید می‌شوند. OCD معمولا یک اختلال تمام عمری در نظر گرفته می‌شود که می‌تواند علایمی از خفیف تا متوسط داشته باشد یا آنقدر شدید و زمان‌بر شود که فرد را ناتوان کند.
علل وسواس
علل اختلال وسواسی جبری هنوز کامل فهمیده نشده است. نظریات اصلی در این زمینه عبارت اند از:
- زیستی: OCD ممکن است نتیجه تغییرات در مواد شیمیایی بدن یا کارکردهای مغز باشد.
- ژنتیکی: OCD ممکن است عناصری ژنتیکی داشته باشد اما ژن های خاص این وضعیت هنوز شناسایی نشده اند.
- یادگیری: ترس های وسواسی و رفتارهای اجباری می‌توانند از تماشای اعضای خانواده یادگرفته شوند یا تدریجا در طول زمان از محیط آموخته شوند
همچنین شروع وسواس‌ها و اجبارها در OCD اغلب می‌تواند در یک رویداد استرس‌زا یا تغییر زندگی که منجر به مسیولیت‌های بزرگ‌تری مانند شغل جدید، تولد فرزند یا حتی بلوغ شود، ردیابی شود. این رویدادها می‌توانند احساس مسیولیت و اضطراب را در فرد افزایش دهند. مطالعات موردی نشان می‌دهد که اجبارها گاهی اوقات در بیمارستان یا آزمایشگاه ناپدید می‌شوند، زیرا بیمار احساس می‌کند بار مسیولیت به دیگران منتقل شده است.
عوامل خطر برای ODC
عوامل خطر برای وسواس چیست؟ عواملی وجود دارد که می‌تواند خطر رشد یا ابتلای به اختلال وسواسی جبری را افزایش دهد، از جمله:
- پیشینه خانوادگی: داشتن والدین یا سایر اعضای خانواده مبتلا به این اختلال می‌تواند خطر ابتلا به آن را بالا ببرد
- رویدادهای استرس‌آمیز زندگی: اگر رویدادهای استرس‌آمیز یا تروماتیک را تجربه کرده باشید، خطر ابتلا به وسواس افزایش می‌یابد. این واکنش ممکن است به دلایلی افکار مزاحم، آیین ها و رنج هیجانی را که از مشخصات OCD هستند، برانگیزد.
- سایر اختلالات سلامت روان: OCD ممکن است با سایر اختلالات سلامت روان همچون اختلالات اضطرابی، افسردگی، مصرف مواد یا تیک ها مرتبط باشد.
کدام مناطق مغز درOCD نقش دارند؟
یکی از مناطقی که تصور می شود در OCD نقش دارد، عقده های قاعده ای است، مجموعه ای از ساختارهای زیر قشر مغز که به هماهنگی حرکت کمک می‌کند. هنگامی که عقده های قاعده ای نادرست عمل می‌کنند، حرکات ناخواسته و غیرارادی می‌تواند ایجاد شود.
علاوه بر قشر حرکتی، عقده‌های قاعده‌ای نیز با قشر جلوی پیشانی ارتباط برقرار می‌کنند که در برنامه‌ریزی، تفکر و آگاهی نقش دارد، بنابراین عقده‌های پایه ممکن است در تسهیل افکار مورد نظر و توقف افکار ناخواسته نقش داشته باشند. به عنوان شواهدی برای این ایده، فعالیت مغز در قشر و عقده های پایه در OCD و افراد معمولی متفاوت است و تحریک بخشی از عقده های پایه می‌تواند علایم OCD را کاهش دهد.
وسواس‌های شایع
شاید این سوال در ذهن‌تان باشد که شایع‌ترین وسواس چیست؟ برخی از وسواس های شایع عبارت اند از:
مرتبط با آلودگی
- ترس از آلودگی های ادراک شده مانند مایعات بدن (ادرار، مدفوع و …)
- ترس از ویروس ها و میکروب ها (مانند کووید 19، HIV و …)
- آلاینده های محیطی (تشعشعات رادیویی)
- مواد شیمیایی درون خانه (تمیزکننده ها، حلال ها و ….)
وسواس‌های خشونت آمیز
- ترس از اقدام طبق یک تکانه‌ی آسیب به خود
- ترس از اقدام طبق تکانه آسیب به دیگران
- ترس از تصاویر خشونت بار یا وحشت انگیزی که در ذهن فرد وجود دارد
وسواس های مسیولیت
- ترس از مسیول بودن نسبت به اتفاقی وحشتناک (آتش سوزی، تصادف رانندگی و دزدی)
- ترس از صدمه زدن به دیگران به دلیل عدم مراقبت کافی (مانند انداختن چیزی بر زمین و ترس از اینکه کسی روی ان لیز بخورد)
وسواس های مربوط به کمالگرایی
- نگرانی شدید درباره همسانی یا درست بودن
- نگرانی شدید درباره نیاز به دانستن یا یادآوری
- ترس از از دست دادن یا فراموشی اطلاعات مهم هنگام دورانداختن چیزها
- نگرانی شدید درباره اجرای فعالیت ها به شکل کاملا درست
- ترس از اشتباه کردن
وسواس های جنسی
- ترس از اقدام کردن طبق تکانه های جنسی
- ترس از صدمه زدن جنسی به کودکان، بستگان یا سایرین
- ترس از ارتکاب رفتارهای پرخاشگرایانه جنسی در ارتباط با دیگران
وسواس های مذهبی/اخلاقی
- نگرانی شدید درباره توهین به مقدسات یا کفرگویی
- نگرانی افراطی درباره درست و غلط یا اخلاقیات
پیامدهای وسواس
مشکلاتی که از اختلال وسواسی جبری ناشی می‌شود می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- صرف زمان بیش از حد برای انجام رفتارهای آیینی
- مشکلات سلامتی مانند التهاب پوستی ناشی از شستن مکرر دست ها
- دشواری در حضور در محل کار، مدرسه یا فعالیت های اجتماعی
- مشکلات در روابط
- اُفت کیفیت کلی زندگی
- افکار و رفتارهای خودکشی
روش‌های درمان وسواس
-
دارودرمانی
روان درمانی یا دارو، یا هر دو ممکن است برای OCD تجویز شود و تحقیقات نشان می‌دهد که ترکیبی از این دو اغلب موفق‌ترین رویکرد به ویژه برای جوانان است. این داروها معمولا مهارکننده های انتخابی بازجذب سروتونین (SSRI) هستند.
SSRI های فلوکستین (پروزاک)، فلووکسامین (لووکس) و پاروکستین (پاکسیل) به طور خاص برای درمان OCD تایید شده اند. نشان داده شده است که این داروها فراوانی و شدت وسواس و اجبار را در بیش از نیمی از بیماران کاهش می‌دهند، هرچند قطع دارو اغلب منجر به عود می‌شود.
-
مواجهه و پیشگیری از پاسخ
روش‌های رفتار درمانی برای OCD مانند مواجهه و پیشگیری از پاسخ، اثرات طولانی مدتی دارد. روان درمانی به طور کلی بر دو جنبه از این اختلال تمرکز دارد: آشکار کردن افکار غیرمنطقی دخیل در این بیماری و قرار دادن تدریجی بیماران در معرض شی یا ایده ترسناک تا زمانی که نسبت به آن حساسیت‌زدایی کنند و بتوانند اضطراب را بدون درگیر شدن در تشریفات اجباری تحمل کنند. در این روش، مراجع و متخصص با هم همکاری می‌کنند تا از مواجهه با موقعیت‌های کمتر اضطراب‌آور به سمت موقعیت‌های با اضطراب بالاتر پیش بروند. مواجهه هم در اتاق درمان و هم در منزل انجام می‌شود. شاید برخی افراد به دلیل اضطراب اولیه ای که این روش برمی‌انگیزد نخواهند به آن ادامه دهند اما مواجهه و پیشگیری از پاسخ ابزاری نیرومند برای درمان انواع وسواس‌هاست.
-
جراحی و تحریکات مغزی
برخی افراد به درمان‌های معمول پاسخ نمی‌دهند که در این صورت می‌توان از روش‌های تحریک مغزی سود برد.
چگونه می‌توانم به فردی که وسواس دارد کمک کنم؟
اگر یکی از عزیزان‌تان از OCD رنج می‌برد، لازم است چند قدم مهم بردارید و از چند قدم مهم اجتناب کنید.
- به فرد در انجام اجبارهایش کمک نکنید، حتی اگر این کار به نظر آرامش‌بخش می‌آید
- به او نگویید «خیلی ساده ست، فقط بذارش کنار و دیگه انجامش نده». کنارگذاشتن وسواس ها و اجبارها ساده نیست
- به او بگویید تنبل یا بی اراده است
- کمک کنید تا سبک زندگی سالمی دربردارنده‌ی خواب کافی، ورزش و تغذیه سالم داشته باشند
- در مورد این بیماری تحقیق کنید و آگاه باشید که OCD با درمان و دارو قابل مدیریت است و اگر اولین تلاش برای درمان موثر نباشد، گزینه‌های ثانویه وجود دارد. سپس می توانید با ملایمت اما قاطعانه بحثی را در مورد کمک خواستن شروع کنید.
کلام پایانی
در این مقاله خواندیم که وسواس چیست، انواع شایع و علایم آن کدامند، چرا وسواس ها به وجود می‌آیند و چه درمان‌هایی برای آنها وجود دارد.
اکنون شما از تجربیات شخصی تان در مورد وسواس بنویسید. آیا در خانواده یا نزدیکان شما کسی هست که دچار وسواس باشد؟ شما چطور با این مسیله کنار می‌آیید؟ نظرات و سوالات خود را با ما در میان بگذارید.
