طرحواره استحقاق یکی از الگوهای فکری عمیق و ناسازگار است که معمولا با ویژگی‌هایی مثل خودبزرگ‌بینی، توقعات بالا و احساس برتری نسبت به دیگران همراه است. این الگو معمولا از تجربیات و سبک تربیتی دوران کودکی شکل می‌گیرد و می‌تواند تاثیرات منفی زیادی بر روابط اجتماعی، کار و احساس رضایت فرد از زندگی داشته باشد. آشنایی با این طرحواره، چه برای کسانی که خودشان با آن درگیرند و چه برای اطرافیان و مشاوران، اهمیت زیادی دارد. در این مطلب به‌طور کامل با طرحواره استحقاق، نشانه‌ها، انواع و پیامدهای آن آشنا می‌شوید.
شما می‌توانید از مشاوره روانشناسی آنلاین در مرکز مشاوره روانشناسی سها استفاده کنید. برای رزرو نوبت با ما تماس بگیرید: 09198791784
| بخش | شرح |
| تعریف | الگوی فکری و رفتاری که فرد خود را برتر دانسته و مستحق توجه و امتیاز ویژه می‌داند. |
| انواع | استحقاق شکننده و خودشیفته – خالص – وابسته |
| دلایل شکل‌گیری | والدین سهل گیر – تحسین مشروط – افراط در پاداش – محرومیت یا سواستفاده |
| علایم | توقع بالا، احساس برتری، نداشتن همدلی، استثمار دیگران، خشم، خودمحوری، نارضایتی مزمن |
| عوارض | مشکلات ارتباطی، شکست شغلی، تنهایی، اعتیاد، خشم، رضایت پایین از زندگی |
| تشخیص | توسط روان درمانگر از طریق مصاحبه بالینی و پرسشنامه طرحواره درمانی |
| سبک‌های مقابله‌ای | تسلیم – اجتناب – جبران افراطی |
| نقش در روابط | کنترلگری، بی‌وفایی، تعارض، توقع زیاد و سواستفاده عاطفی |
| رفتار مناسب با فرد دارای طرحواره | تعیین مرز، مراقبت از خود، بازخورد سازنده و در صورت لزوم فاصله‌گیری |
| درمان | طرحواره درمانی با تکنیک‌های شناختی، عاطفی، رفتاری و محدودیت گذاری همدلانه |
لیلا: نمونه‌ای از بزرگ منشی
لیلا همیشه انتظار داشت دیگران طبق خواسته‌های او رفتار کنند. کافی بود پروژه‌ای مهم در محل کارش به کسی غیر از او محول شود؛ آن وقت با ناراحتی گفت: «من از بقیه بیشتر می‌فهمم، چرا فکر کردن اون می‌تونه از پسش بربیاد؟ مطمینم که گند می‌زنه» او باور داشت که چون باهوش‌تر یا خاص‌تر از دیگران است، حق دارد که همیشه در اولویت باشد. دوستانش گاهی از رفتارهایش دلگیر می‌شدند، چون حس می‌کردند لیلا فقط انتظار دارد دیگران برایش کاری انجام دهند، بی‌آنکه خودش متقابلا همراهی کند. با گذشت زمان، روابطش سردتر می‌شد. اما او همچنان فکر می‌کرد مشکل از دیگران است که قدر او را نمی‌دانند.
او باور داشت که چون باهوش‌تر یا خاص‌تر از دیگران است، حق دارد که همیشه در اولویت باشد
طرحواره استحقاق چیست؟
طرحواره استحقاق (Entitlement Schema) یا بزرگ منشی یک الگوی فکری و رفتاری عمیقا ریشه‌دار است که در آن، فرد خود را برتر از دیگران می‌بیند. او معتقد است که باید از حقوق، امتیازات و آزادی‌های خاصی برخوردار باشد. این افراد اغلب احساس می‌کنند که مستحق توجه، احترام و تحسین ویژه‌ای هستند و نیازی به رعایت قواعدی که برای بقیه اعمال می‌شود، ندارند. آن‌ها ممکن است خود را فراتر از هنجارهای اجتماعی یا قوانین بدانند و تمایل زیادی به کنترل دیگران و محیط اطراف خود داشته باشند.
بیشتر بخوانید: طرحواره بی‌کفایتی چیست؟
انواع طرحواره استحقاق
طرحواره استحقاق را می‌توان به سه دسته اصلی تقسیم کرد:
- استحقاق شکننده و خودشیفته (Fragile, narcissistic entitlement): این نوع اغلب به عنوان جبران افراطی برای نقاط ضعف درونی فرد بروز می‌کند و معمولا با ویژگی‌های خودشیفتگی در ارتباط است. افراد با این طرحواره ممکن است به شدت برای مخفی کردن احساس شرم، آسیب‌پذیری یا این باور که به اندازه کافی خوب نیستند، تلاش کنند و از مکانیسم‌هایی مانند کنترل و دستکاری دیگران برای جلوگیری از رها شدن در روابط نزدیک استفاده کنند.
- استحقاق خالص (Pure Entitlement): این نوع طرحواره معمولا در کودکانی شکل می‌گیرد که والدین‌شان حد و مرز مشخصی برایشان نگذاشته‌اند، بیش از حد لوس‌شان کرده‌اند یا همیشه خواسته‌هایشان را بدون قید و شرط برآورده کرده‌اند. چنین کودکانی بزرگ که می‌شوند، واقعا باور دارند که قوانین شامل حال آن‌ها نمی‌شود و حق دارند هر چیزی را که می‌خواهند به دست بیاورند، بدون اینکه در برابر آن، مسیولیتی بر عهده بگیرند یا کاری انجام دهند.
- استحقاق وابسته (Dependent Entitlement): در این نوع، فرد باور دارد که دیگران باید به خاطر برتری، موقعیت یا حتی ضعف‌هایش از او مراقبت کنند. او فکر می‌کند دیگران باید به او خدمت کنند یا نیازهایش را برآورده کنند.
برای ارزیابی رایگان تلفنی با ما تماس بگیرید: 09198791784
چرا افراد دچار طرحواره بزرگ منشی می‌شوند؟
دلایل متعددی برای شکل‌گیری طرحواره بزرگ منشی (استحقاق) وجود دارد که اغلب ریشه در تجربیات دوران کودکی دارند. ممکن است دلایل زیر دخیل باشند:
- والدین سهل گیر و بدون حد و مرز: والدینی که هیچ حد و مرزی برای فرزندان خود تعیین نمی‌کنند، به آن‌ها اجازه می‌دهند هر کاری که می‌خواهند انجام دهند و هر خواسته‌ای را بدون قید و شرط برآورده می‌کنند. این امر باعث می‌شود کودک باور کند که قوانین برای او صدق نمی‌کند و او مستحق همه چیز است.
- عشق مشروط و تحسین بیش از حد: اگر کودک تنها به دلیل دستاوردها یا استعدادهای خاص (مثلا هوش، زیبایی) تحسین شود، نه به خاطر وجود خودش، ممکن است باور کند که برای ارزشمند بودن، باید همیشه برتر و خاص باشد.
- افراط در پاداش و حمایت: والدینی که دایما فرزند خود را از پیامدهای طبیعی اعمالشان نجات می‌دهند یا بیش از حد به او پاداش می‌دهند، مانع از یادگیری مسیولیت پذیری و احترام به محدودیت‌ها می‌شوند.
- تجارب محرومیت عاطفی یا سواستفاده: در برخی موارد نادرتر، این طرحواره می‌تواند به عنوان یک مکانیزم جبرانی برای تجربیات محرومیت، طرد شدن یا حتی سواستفاده در دوران کودکی شکل بگیرد. فرد ممکن است برای جبران کمبودها، به یک حس کاذب از برتری پناه ببرد.
علایم طرحواره استحقاق
افراد دارای طرحواره استحقاق علایم و رفتارهای مشخصی از خود نشان می‌دهند:
- توقعات بی‌جا و غیرواقع‌بینانه: آن‌ها انتظار دارند که خواسته‌هایشان فورا و بدون چون و چرا برآورده شود.
- احساس برتری: خود را از دیگران خاص‌تر، با استعدادتر یا مهم‌تر می‌دانند.
- عدم همدلی: درک یا توجه کمی به احساسات و نیازهای دیگران دارند.
- استانداردهای پایین برای خود و بالا برای دیگران: ممکن است از خود مسیولیت‌پذیری کمی نشان دهند اما از دیگران توقعات زیادی داشته باشند.
- سودجویی و استثمار: از دیگران برای رسیدن به اهداف خود استفاده می‌کنند، بدون اینکه نگران پیامدها برای دیگران باشند.
- عدم تحمل ناکامی و محدودیت: به شدت از شکست یا مواجهه با محدودیت‌ها و قوانین ناراحت می‌شوند و عصبانیت نشان می‌دهند.
- خودمحوری: همه چیز را از دریچه منافع و نیازهای خود می‌بینند.
- تکبر و خودپسندی: ممکن است در گفتار و رفتار خود، خودبرتربینی آشکاری داشته باشند.
- نارضایتی مداوم: حتی با وجود موفقیت‌های زیاد، به دلیل برآورده نشدن دایمی توقعاتشان، هرگز کاملا راضی نیستند.
بیشتر بخوانید: طرحواره بازداری هیجانی چیست؟
تشخیص طرحواره استحقاق
تشخیص طرحواره استحقاق معمولا توسط یک رواندرمانگر متخصص و از طریق مصاحبه بالینی و ابزارهای ارزیابی روان‌شناختی انجام می‌شود. درمانگر با بررسی الگوهای فکری، رفتاری و روابط بین فردی شخص در طول زمان، به دنبال نشانه‌های این طرحواره می‌گردد. پاسخ‌های فرد به موقعیت‌های مختلف، نحوه واکنش او به محدودیت‌ها و الگوهای تکراری در روابطش، می‌تواند به تشخیص کمک کند.
عوارض طرحواره بزرگ منشی
طرحواره بزرگ منشی می‌تواند عواقب و عوارض جدی و مخربی بر زندگی فرد و اطرافیانش داشته باشد:
- مشکلات در روابط بین فردی: افراد دارای این طرحواره اغلب روابط ناپایدار و پرتنش دارند، زیرا دیگران از خودخواهی و توقعات بی‌جای آن‌ها خسته می‌شوند. آن‌ها ممکن است دوستان کمی داشته باشند یا روابطشان سطحی باشد.
- مشکلات شغلی و تحصیلی: عدم رعایت قوانین، عدم تحمل انتقاد و توقعات غیر واقعی می‌تواند به اخراج از کار یا شکست تحصیلی منجر شود.
- انزوا و تنهایی: با گذشت زمان، دیگران از آن‌ها دوری می‌کنند و فرد در تنهایی عمیقی فرو می‌رود.
- نارضایتی و ناخشنودی مزمن: با وجود اینکه ممکن است به دستاوردهای زیادی برسند، اما هرگز احساس خوشبختی یا رضایت واقعی نمی‌کنند، زیرا انتظاراتشان هرگز به طور کامل برآورده نمی‌شود.
- خشم و پرخاشگری: در مواجهه با ناامیدی یا محدودیت‌ها، ممکن است به شدت عصبانی و پرخاشگر شوند.
- مصرف مواد: برخی افراد ممکن است برای فرار از تنهایی و نارضایتی ناشی از این طرحواره، به مصرف مواد یا الکل روی بیاورند.
همین حالا از منزل خود در جلسه تراپی شرکت کنید. خط ارتباط با ما جهت رزرو نوبت: 09198791784
نقش طرحواره استحقاق در روابط چیست؟
نقش طرحواره استحقاق در روابط، مخرب و چالش‌انگیز است:
- عدم تعادل قدرت: فرد دارای طرحواره استحقاق همیشه در تلاش برای کنترل و سلطه بر طرف مقابل است.
- توقعات یک‌طرفه: آن‌ها انتظار دارند که نیازهایشان بدون توجه به نیازهای طرف مقابل برآورده شود.
- کمبود همدلی: نمی‌توانند احساسات یا دیدگاه‌های شریک زندگی یا دوستان خود را درک کنند.
- انتقادپذیری پایین: هرگونه انتقاد یا بازخوردی را به عنوان حمله شخصی تلقی می‌کنند.
- خیانت و بی وفایی: ممکن است خود را فراتر از تعهدات بدانند و به روابط وفادار نباشند.
- اختلاف و درگیری مکرر: به دلیل خودمحوری و عدم توجه به دیگران، روابط آن‌ها پر از تنش و مشاجره است.
- سواستفاده عاطفی: ممکن است به طور ناخواسته یا خواسته، از نظر عاطفی از دیگران سواستفاده کنند.
سبک‌های مقابله‌ای طرحواره استحقاق
افراد دارای طرحواره استحقاق ممکن است از سه سبک مقابله‌ای برای مدیریت این طرحواره استفاده کنند:
- تسلیم (Surrender): فرد به طور کامل به این باور تسلیم می‌شود که او از دیگران برتر است و بنابراین به طور مداوم توقعات و رفتارهای حق به جانب از خود نشان می‌دهد. او به شدت در برابر هرگونه محدودیت یا قانون مقاومت می‌کند.
- اجتناب (Avoidance): فرد ممکن است از موقعیت‌هایی که در آن ممکن است مجبور به رعایت قوانین شود یا احساس برتری‌اش به چالش کشیده شود، اجتناب کند. او ممکن است از روابط عمیق دوری کند تا مجبور به سازش یا درک دیگران نشود.
- جبران افراطی (Overcompensation): فرد ممکن است تلاش کند با رفتارهای افراطی، بر حس عمیق بی‌ارزشی یا ناامنی خود غلبه کند. او ممکن است به شدت به دنبال قدرت، ثروت یا شهرت باشد تا احساس برتری خود را تثبیت کند، یا در ظاهر بسیار فداکار و از خود گذشته عمل کند تا به طور پنهان کنترل دیگران را به دست آورد. این همان چیزی است که گاهی با استحقاق وابسته همپوشانی دارد، جایی که فداکاری برای رسیدن به کنترل و امتیاز است.
در ارتباط با فرد دارای طرحواره بزرگ منشی، به خواسته‌های بی‌جا و نامعقول آنان پاسخ ندهید.
چگونه با فردی که دچار بزرگ منشی است رفتار کنیم؟
رفتار با فردی که دچار بزرگ منشی یا طرحواره استحقاق است، می‌تواند بسیار چالش‌برانگیز باشد. برخی راهکارها برای مدیریت ارتباط با این افراد عبارتند از:
- حد و مرزهای روشن تعیین کنید: از ابتدا مرزها و انتظارات خود را به وضوح بیان کنید و در مورد آن‌ها قاطع باشید.
- انتظارات غیرواقع‌بینانه را نادیده بگیرید: به خواسته‌های بی‌جا و نامعقول پاسخ ندهید.
- واقع‌بین باشید: بپذیرید که نمی‌توانید فرد را تغییر دهید و تنها می‌توانید واکنش‌های خود را مدیریت کنید.
- از خود مراقبت کنید: اجازه ندهید انرژی شما توسط توقعات بی‌جای آن‌ها تحلیل رود.
- در صورت لزوم فاصله بگیرید: اگر رابطه سمی و آسیب‌زا است، ممکن است نیاز باشد که فاصله بگیرید.
- بازخورد سازنده بدهید (اگر امکان‌پذیر بود): با احترام و قاطعیت، پیامدهای رفتارهای آن‌ها را توضیح دهید.
درمان طرحواره استحقاق
درمان طرحواره استحقاق عمدتا بر پایه طرحواره درمانی استوار است. این روش درمانی، که توسط جفری یانگ توسعه یافته است، به ریشه‌یابی و تغییر الگوهای ناسازگار فکری و رفتاری می‌پردازد. درمان طرحواره استحقاق می‌تواند زمان‌بر باشد، اما با تعهد فرد و کمک درمانگر متخصص، تغییرات عمیقی در کیفیت زندگی و روابط فرد ایجاد خواهد شد. روش‌های درمانی این طرحواره شامل موارد زیر است:
- مفهوم‌سازی (Conceptualization): کمک به فرد برای درک ریشه‌های طرحواره در تجربیات دوران کودکی.
- تکنیک‌های شناختی: شناسایی و به چالش کشیدن باورهای مرکزی ناسازگار (مانند من از همه بهترم یا قوانین برای من نیست).
- تکنیک‌های تجربی/عاطفی: استفاده از تکنیک‌هایی مانند تصویرسازی ذهنی یا نقش‌آفرینی برای کار با کودک درون آسیب‌پذیر فرد و پردازش احساسات ناشی از محرومیت‌های اولیه.
- تکنیک‌های رفتاری: آموزش مهارت‌های مقابله‌ای سالم‌تر، تعیین حد و مرزهای واقع‌بینانه و تمرین رفتارهای سازگارانه‌تر در روابط.
- محدودیت‌گذاری همدلانه: درمانگر با همدلی، به چالش کشیدن طرحواره را آغاز می‌کند و به فرد کمک می‌کند تا محدودیت‌ها و قوانین را بپذیرد.
راهنمای مراجعه به مشاور
اگر شما یا یکی از عزیزانتان با چالش‌های ناشی از طرحواره استحقاق دست و پنجه نرم می‌کنید، مراجعه به یک مشاور یا رواندرمانگر متخصص ضروری است. کلینیک روانشناسی سها با تیمی از متخصصان مجرب در زمینه طرحواره درمانی آماده ارایه انواع خدمات مشاوره و روان درمانی به شما عزیزان است. ما در این کلینیک، با رویکردی جامع و فرد محور، به شما کمک می‌کنیم تا ریشه‌های این طرحواره را درک کرده، الگوهای ناسازگار را شناسایی و تغییر دهید و در نهایت به سمت یک زندگی رضایت بخش و روابط سالم‌تر حرکت کنید. پس فرصت را از دست ندهید و همین حالا فرم ارزیابی رایگان سها کلینیک را پر کنید.
تلفن تماس با ما: 09198791784
سوالات متداول
از کجا بدانم طرحواره شایستگی در من فعال است؟
اگر دایما احساس می‌کنید مستحق حقوق ویژه‌ای هستید، از قوانین تبعیت نمی‌کنید، در برابر انتقاد مقاومت می‌کنید یا در روابطتان از دیگران توقعات زیادی دارید، ممکن است طرحواره استحقاق در شما فعال باشد. اما به طور کلی مراجعه به رواندرمانگر برای تشخیص دقیق‌تر توصیه می‌شود.
افراد دارای طرحواره استحقاق چه ویژگی‌هایی دارند؟
افراد دارای طرحواره استحقاق اغلب خود را برتر از دیگران می‌دانند، توقعات بی‌جا دارند، همدلی کمی از خود نشان می‌دهند، به شدت خودمحور هستند و در برابر محدودیت‌ها و ناکامی‌ها خشمگین می‌شوند.
چطور بر تله استحقاق غلبه کنیم؟
غلبه بر تله استحقاق نیازمند درک ریشه‌های آن، به چالش کشیدن باورهای ناسازگار، یادگیری همدلی، پذیرش محدودیت‌ها و قوانین و تمرین رفتارهای متقابل در روابط است. این فرآیند معمولا با کمک یک روان درمانگر متخصص در طرحواره درمانی انجام می‌شود.
آیا طرحواره استحقاق از طریق پرسشنامه قابل تشخیص است؟
بله، طرحواره استحقاق را می‌توان تا حدودی از طریق پرسشنامه‌های معتبر طرحواره (مانند پرسشنامه طرحواره یانگ) تشخیص داد. با این حال، تشخیص نهایی و دقیق همواره نیازمند مصاحبه بالینی و ارزیابی جامع توسط یک روان درمانگر متخصص است.
منابع:
