پرخاشگری کودکان علل مختلفی دارد. همه‌ی ما گهگاهی احساس خشم را تجربه می‌کنیم. از آنجا که بسیاری از بزرگسالان ابراز صحیح خشم را بلد نیستند، تعجبآور نیست که کودکان هم روش ناسالمی را برای اظهار خشم داشته باشند. در این مقاله می‌خوانیم علت و درمان پرخاشگری کودکان چیست.
اگر فکر می‌کنید فرزندتان دچار پرخاشگری است، می‌توانید با رزرو مشاوره آنلاین یا مشاوره کودک از کلینیک مشاوره سها، همین امروز برای درمان اقدام کنید.
| عناوین | توضیحات |
| خشم، تحریک‌پذیری و پرخاشگری کودکان چیست؟ | رفتارهایی مانند گریه، لگد، کتک‌کاری و تداوم آنها، پرخاشگری کودکان است که ممکن است نیاز به کمک حرفه‌ای داشته باشند. |
| انواع پرخاشگری در کودکان | شامل خشونت فیزیکی، کلامی، رفتاری پنهان، واکنش تند، قلدری و رفتارهای جنسی بدون رضایت است. |
| علل پرخاشگری کودکان چیست؟ | پرخاشگری میتواند ناشی از ناکامی، ژنتیک، اختلالات روانی، محیط ناسالم یا سبک تربیتی نادرست باشد. |
| علائم و نشانه‌های پرخاشگری در کودکان | علائمی مانند تکرار، شدت، تداوم، عصبانیت بی‌دلیل و آسیب رساندن به خود یا دیگران نگران‌کننده‌اند. |
داستان واقعی از مراجع
آراد، پسر شش‌ساله‌ای بود که همیشه در مهدکودک با بچه‌ها دعوا می‌کرد. کوچک‌ترین مخالفتی او را عصبانی می‌کرد، داد می‌زد، وسایل را پرت می‌کرد و گاهی دیگران را هل می‌داد. مربیان نگران بودند و مادرش از رفتارهایش خسته شده بود. وقتی مشاور کودک او را زیر نظر گرفت، فهمید که آراد بلد نیست احساساتش را بیان کند. انگار او هر بار که ناراحت یا گیج می‌شد، فقط با پرخاش پاسخ می‌داد. مشاور پیشنهاد داد تا کم کم با تمرین‌های ساده مثل نقاشی احساسات، داستان‌گویی و تشویق به حرف زدن، بکوشند بیان احساسات را به آراد بیاموزند.
خشم، تحریک‌پذیری و پرخاشگری کودکان چیست؟
برای کودکان زیر 4 سال غیرعادی نیست که در هر هفته چندین طغیان خشم داشته باشند. دکتر دنیس سوخودولسکی، روانشناس بالینی در مرکز مطالعات کودک پزشکی ییل، می‌گوید:
«طغیان خشم میتواند شامل گریه، لگد زدن، پا کوبیدن، ضربه زدن و هل دادن باشد که پنج تا ۱۰ دقیقه طول می‌کشد. بیشتر کودکان در سنین پیش دبستانی از این رفتارها دست می‌کشند. برای کودکانی که کج‌خلقی‌شان با افزایش سن ادامه می‌یابد، احتمالا دریافت کمک حرفه‌ای ضروری باشد. به گفته سوخودولسکی، مسایل پرخاشگری شایع‌ترین دلیل ارجاع کودکان برای درمان روانشناختی است.»
انواع پرخاشگری در کودکان
انواع پرخاشگری در کودکان عبارت است از:
- فشار آوردن به دیگران، نیشگون گرفتن، هل دادن، تف انداختن، پا گذاشتن عمدی، ضربه زدن با دست یا پا، پرتاب اشیا و کتک کاری.
- بی‌احترامی، تحقیر و تمسخر کلامی.
- رفتارهای مخفیانه و پنهان مانند دروغ‌پردازی، تقلب کردن، دزدیدن یا آتش زدن وسایل.
- واکنش تند و خشن در برابر ناامیدی، تهدید شدن یا اذیت دیدن.
- شایعه‌سازی، دخالت در روابط دوستانه یا کنار گذاشتن عمدی یک نفر از جمع.
- هرگونه تماس یا رفتار جنسی که بدون رضایت آگاهانه و آزادانه طرف مقابل باشد.
- زورگویی و قلدری که شامل تکرار مداوم رفتارهای آزاردهنده از هر نوع است.
علل پرخاشگری کودکان چیست؟
عوامل متعددی میتواند در کشمکش یک کودک با خشم، تحریک‌پذیری و پرخاشگری دخیل باشد. یکی از محرک‌های رایج، ناکامی است. یعنی زمانی که کودک نمی‌تواند آنچه را که می‌خواهد به دست آورد. یا از او خواسته میشود کاری را انجام دهد که تمایلی به انجامش ندارد. برای کودکان، مسایل خشم اغلب با سایر عارضه‌های سلامت روان همراه است، از جمله ADHD، اوتیسم، اختلال وسواسی-جبری و سندرم تورت. تصور میشود که ژنتیک و سایر عوامل بیولوژیکی در پرخاشگری نقش دارند. محیط نیز در این امر اثرگذار است. تروما، ناکارآمدی خانواده و برخی سبک‌های فرزندپروری (مانند تنبیه شدید و دستورات متناقض) نیز احتمال بروز پرخاشگری را در کودک افزایش می‌دهد.
بیشتر بخوانید: رفتارهای پرخطر کودکان؛ شناسایی، علل و درمان
علایم و نشانه‌های پرخاشگری در کودکان
برای اینکه بفهمید آیا فرزند شما با مشکل جدی در زمینه پرخاشگری روبه‌رو است یا نه، بهتر از خودتان سوالات زیر را بپرسید و پاسخ آنها را در رفتار او بررسی کنید. این سوالات عبارت‌اند از:
- آیا این رفتار به شکل مداوم (مثلا هر روز، هر هفته یا هر ماه) اتفاق می‌افتد؟
- آیا مدت زمان قابل توجهی است که این رفتارهای پرخاشگرانه از او مشاهده میشود؟
- آیا دلایل دیگری جز پرخاشگری باعث نگرانی شما درباره رفتارهای فرزندتان شده است؟
- آیا این رفتارها همچنان ادامه‌دار هستند یا حتی دارند بدتر می‌شوند؟
- آیا فرزند شما در موقعیت‌هایی که معمولا واکنش شدیدی لازم نیست یا بدون دلیل مشخصی عصبانی میشود؟
- آیا بعد از عصبانیت، آرام کردن او دشوار به نظر می‌رسد؟
- آیا تا به حال به خودش یا دیگران آسیب جسمی وارد کرده است؟
- آیا این رفتارها باعث ایجاد تنش یا دعوا با اعضای خانواده، دوستان، یا معلمان شده‌اند؟
- آیا همه دوستان او نیز رفتارهای خشن یا ضد اجتماعی از خود نشان می‌دهند؟
اگر فرزند شما پرخاشگری دارد، مشاوره خانواده یک گزینه مناسب برای شماست.
دلایل بروز پرخاشگری در کودکان در سنین مختلف
رفتارهای پرخاشگرانه در کودکان ممکن است نتیجه تعامل پیچیده‌ای از عوامل مختلف باشد، از جمله مرحله رشد، وراثت، محیط زندگی و تجربیات شخصی آنها. این عوامل در سنین مختلف به شکل‌های متفاوتی بروز پیدا می‌کنند. در ادامه دلایل پرخاشگری را در سنین مختلف بررسی می‌کنیم:
اوایل کودکی (کودکان نوپا و پیش‌دبستانی)
مرحله رشد
در این سن، کودکان هنوز مهارت‌های کلامی و توانایی ابراز احساسات خود را به خوبی توسعه نداده‌اند. به همین دلیل، زمانی که احساس ناامیدی یا ناتوانی در بیان نیازهای خود دارند، ممکن است از رفتارهایی مانند گاز گرفتن یا کتک زدن برای واکنش نشان دادن استفاده کنند. علت پرخاشگری کودکان زیر 3 سال اغلب به همین ناتوانی در بیان نیازها و احساسات برمی‌گردد.
ناامیدی و کنترل هیجانی ضعیف
کودکان خردسال ممکن است در کنترل هیجانات خود ناتوان باشند. این ضعف در خودکنترلی میتواند در برخورد با ناکامی‌ها منجر به واکنش‌های پرخاشگرانه شود. علت پرخاشگری کودکان 4 ساله و حتی علت پرخاشگری کودکان 5 ساله نیز اغلب به همین مساله مربوط میشود.
تقلید از رفتار دیگران
در این سن، کودکان تمایل دارند رفتارهای اطرافیان خود را تکرار کنند. اگر والدین یا رسانه‌ها الگوهای پرخاشگرانه به آنها نشان دهند، کودک نیز ممکن است این رفتارها را بیاموزد و تکرار کند.
ارتباط با مراقب
ناتوانی در شکل‌گیری پیوند امن با والد یا مراقب میتواند به رفتارهای خصمانه یا کنترل‌گرانه منجر شود، چون کودک برای برقراری ارتباط به شیوه‌های منفی متوسل میشود.
اواسط کودکی (کودکان دبستانی)
زورگویی و خشونت بین همسالان
کودکانی که در این سن مورد آزار یا قلدری قرار می‌گیرند، ممکن است واکنش‌هایی چون خشم یا پرخاشگری از خود نشان دهند. برای مثال، پرخاشگری در کودکان 7 ساله یا علت پرخاشگری کودکان 8 ساله میتواند ناشی از همین تجربه‌ها باشد.
ضعف در مهارت‌های ارتباطی
مشکلاتی مانند تاخیر در رشد زبان یا سایر مهارت‌های اجتماعی میتواند تعامل کودک با دیگران را دشوار کند. در چنین شرایطی، پرخاشگری ممکن است جایگزین ارتباط موثر شود.
قرار گرفتن در معرض خشونت
تماشای صحنه‌های خشونت‌آمیز در خانه، مدرسه یا حتی رسانه‌ها میتواند باعث شود کودک رفتارهای پرخاشگرانه را به عنوان واکنشی طبیعی یاد بگیرد.
مشکلات روانی
برخی اختلالات مانند بیش‌فعالی (ADHD)، نافرمانی مقابله‌ای (ODD) یا اختلال سلوک ممکن است از دلایل بروز علت پرخاشگری کودکان 10 ساله و حتی پرخاشگری در کودکان 11 ساله باشد.
کمبود چه ویتامینی باعث پرخاشگری در کودکان میشود؟
پایین بودن سطح ویتامین D در کودکان با افزایش رفتارهای پرخاشگرانه و اختلالات رفتاری در سال‌های نوجوانی ارتباط دارد. پژوهشی که در دانشگاه میشیگان انجام شد نشان داد کودکانی که در سنین میانی دوران کودکی دچار کمبود ویتامین D هستند، در نوجوانی بیشتر دچار رفتارهای پرخاشگرانه و مشکلاتی مثل تخطی از قوانین می‌شوند. قوی‌ترین شواهد به وجود رابطه‌ای مشخص میان کمبود ویتامین D و پرخاشگری در دوران کودکی، به‌ویژه هنگام ورود به نوجوانی، تاکید دارند.
پرخاشگری کودکان چگونه تشخیص داده میشود؟
کودکان خردسال ممکن است توسط والدین برای ارزیابی روانشناختی یا روانپزشکی آورده شوند. یا ممکن است متخصص اطفال، روانشناس، معلم یا مدیر مدرسه آنها را برای ارزیابی معرفی کند. کودکان بزرگ‌تر با مشکلات رفتاری که پیامدهای قضایی دارد، ممکن است توسط دادگاه یا سیستم قضایی اطفال برای ارزیابی ارجاع شوند. متخصص برای ارزیابی وسعت و عمق پرخاشگری کودک، به رفتارهای وی در بافت زندگی او نگاه می‌کند. این شامل دریافت اطلاعات از والدین و معلمان، بررسی سوابق تحصیلی، پزشکی و رفتاری و انجام مصاحبه انفرادی با کودک و والدین است. ابزارهای اندازه‌گیری عینی، مانند پرسشنامه‌های والدین و کودک، برای تعیین اینکه آیا کودک معیارهای تشخیصی اختلال رفتاری را برآورده می‌کند یا خیر، استفاده میشود.
بیشتر بخوانید: تاثیر خشونت والدین بر کودکان
در راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-V)، تشخیص‌های احتمالی برای کودک دچار خشم، تحریک‌پذیری و پرخاشگری عبارتند از:
- اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD)، الگوی خلقی خشم/تحریک‌پذیری، رفتار مشاجره‌آمیز/سرکشی و یا کینه توزی که شش ماه یا بیشتر طول می‌کشد.
- اختلال سلوک (CD)، الگوی رفتاری مداوم که شامل نقض حقوق دیگران میشود، مانند قلدری و دزدی و یا نقض هنجارهای مناسب سن، مانند فرار از مدرسه یا گریز از خانه.
- اختلال بی‌نظمی خلق اخلالگر (DMDD)، که با طغیان‌های مکرر خشم و خلق تحریک‌پذیر یا افسرده در بیشتر مواقع مشخص میشود.
گاهی پزشکان ممکن است از اصطلاحاتی استفاده کنند که در DSM نیست. اما در پژوهش‌ها، یا آموزش از آنها استفاده شده است. برای مثال، «بدتنظیمی شدید خلق» اصطلاحی است که به ترکیبی از طغیان خشم / رفتار پرخاشگرانه در کودکان مبتلا به اختلالات خلقی و ADHD اشاره دارد. در زمینه سندرم تورت نیز، اصطلاح «حملات خشم» برای توصیف طغیان‌های خشم استفاده شده که اغلب نامتناسب با تحریک و متفاوت با شخصیت کودک است.
پرخاشگری کودکان چگونه درمان میشود؟
مداخله رفتاری خط اول درمان پرخاشگری کودکی است. اگرچه درمان‌های زیادی وجود دارد که میتواند مفید باشد، مرکز مطالعات کودک بر دو رویکرد اصلی تاکید دارد. این رویکردها بر تغییر پویایی بین فردی که منجر به و ناشی از طغیان‌های خشم هستند، تمرکز می‌کند. این‌ها درمان‌های مکملی هستند که مشکلات رفتاری کودک را از جهات مختلف بررسی می‌کنند.
- رفتار درمانی شناختی (CBT) یک رویکرد سه جانبه است که به کودک کمک می‌کند تا راهبردهای جدید و موثرتری را برای تنظیم هیجانات، افکار و رفتارهای خشمگینانه به دست آورد.
- تنظیم هیجان، به کودک اجازه می‌دهد تا شناسایی محرک‌های خشم و راهبردهای پیشگیرانه را بیاموزد.
- یادگیری روش‌های جایگزین برای بیان و رفع ناکامی که به کودک و والدین کمک می‌کند تا پیامدهای احتمالی هر انتخاب را بسنجند و تعارض را به حداقل برسانند.
- توسعه راهبردهای ارتباطی جدید که از طریق ایفای نقش به پیشگیری و حل‌و‌فصل موقعیت‌های تحریک‌کننده خشم کمک می‌کند.
بیشتر بخوانید: روانشناسی کودک چیست؟
حتی اگر CBT با کودک انجام شود، والدین فعالانه در درمان شرکت می‌کنند و از پیشرفت او به سمت یادگیری مهارت‌های مدیریت خشم حمایت می‌کنند.
- فنون مدیریت والدین (PMT): این به والدین کمک می‌کند تا با آموزش روش‌های جایگزین برای مقابله با رفتار نادرست، طغیان‌ها را محدود سازند. تمرکز بر استفاده از تقویت مثبت برای کارهایی که کودک درست انجام می‌دهد، به جای تنبیه برای اشتباهات است. PMT بر تعامل مثبت در خانواده‌ها به عنوان پاداش تاکید می‌کند. ما به خانواده‌ها کمک می‌کنیم از گذراندن وقت با هم لذت ببرند. سوخودولسکی می‌گوید این بزرگترین انگیزه کودک برای کاهش طغیان‌های خشم است.
- دارودرمانی: ممکن است برخی کودکان برای مدیریت سایر عارضه‌های سلامت روان (مانند ADHD، اضطراب یا افسردگی) دارو مصرف کنند. اما درمان شناختی رفتاری و فنون مدیریت والدین اولویت دارند.
سوخودولسکی می‌گوید اگر کودک پاسخی ندهد، ممکن است روش‌های دیگری نیز امتحان شوند و افزود که برخی از کودکان به خدمات سرپایی فشرده‌تر یا حتی درمان بستری نیاز دارند. او می‌گوید: «زندگی با هیجانات شدید احساس خوبی ندارد. بنابراین تمرکز و هدف درمانی ما این است که به کودک کمک کنیم احساس بهتری داشته باشد و رنج نکشد.»
نکاتی برای والدین در مقابله با پرخاشگری کودکان
در حالی که طغیان‌های گهگاهی طبیعی است، نکاتی وجود دارد که می‌توانید در مقابله با پرخاشگری کودکان انجام دهید:
- قوانین خانواده خود را آموزش دهید. کودکان تا زمانی که به آنها آموزش داده نشود، قوانین را درک نمی‌کنند. بنابراین، قواعد و انتظارات روشنی را برای رفتار تعیین کنید.
- نگویید: «خودت را کنترل کن!». آنها هنوز توانایی کنترل ندارند. به یاد داشته باشید، کودکان خردسال خودکنترلی کمی دارند. آنها نیاز دارند که به‌شان بیاموزید هنگام عصبانیت لگد و ضربه نزنند. بلکه احساسات خود را از طریق کلمات بیان کنند.
- از تهدید دوری کنید. به جای گفتن «بس کن وگرنه …»، آموزش رفتار جایگزین همیشه موثرتر است. رفتار نادرست جزیی را نادیده بگیرید، سپس به فرزندتان بگویید که چه کاری انجام دهد.
- برای اینکه تربیت موثر باشد، باید به طور مداوم انجام شود. نه فقط زمانی که فرزندتان بدرفتاری می‌کند. هنگامی که کودک شما به شیوه‌ای دوستانه و ملایم رفتار می‌کند، او را تحسین کنید.
- به فرزندتان بیاموزید که به جای دعوا کردن جسمی، با صدای محکم «نه» بگوید، موقعیت را ترک کند یا سازش کند. با بازی نقش، به آنها بیاموزید که حل و فصل اختلافات با کلمات، موثرتر و متمدنانه‌تر از استفاده از خشونت فیزیکی است.
- تایم اوت یا اتاق سکوت باید آخرین راه حل باشد. زیاد از این روش استفاده نکنید.
- خلق خود را کنترل کنید. یکی از بهترین راه‌ها برای آموزش رفتار مناسب به کودک این است که مراقب خلق خود باشید. اگر خشم‌تان را به روش‌های آرام و مسالمت‌آمیز ابراز کنید، احتمالا فرزندتان از شما الگو خواهد گرفت.
- به فرزندتان بیاموزید که مسیولیت اعمال خود را بپذیرد. همیشه عواقب منفی اشتباهات او را برایش جبران نکنید.
عوارض عدم درمان پرخاشگری در کودکان
دکتر کنت داج، استاد روانشناسی و علوم اعصاب در دانشگاه دوک که در زمینه رشد و پیشگیری از رفتارهای پرخاشگرانه تحقیق می‌کند، اظهار داشت: «این دوران، مرحله‌ای بسیار حساس در زندگی کودکان است که باید به احساسات، خشم و توانایی کنترل خود آنها پرداخته شود تا مسیر رشد سالم و موفقیت‌آمیزشان در آینده هموار گردد.» اگر این نوع مشکلات رفتاری در دوران کودکی نادیده گرفته شوند، ممکن است کودک را با چالش‌های جدی در مدرسه مواجه کنند و همچنین احتمال بروز مسائل روانی، بیماری‌های جسمی و حتی اعتیاد را در مراحل بعدی زندگی افزایش دهند.
ما در سهاکلینیک یک جلسه مشاوره رایگان 15 دقیقه‌ای برای ارزیابی مسئله شما داریم. برای رزرو، با ما تماس بگیرید: 09198791784 / 02166932737
به یاد داشته باشید
بهترین راه پیشگیری از پرخاشگری کودکان ، ایجاد محیط امن و پایدار در خانه است. اقتداری دوستانه و محکم برقرار کنید و عشق خود را به فرزندان‌تان از قید شرط آزاد کنید.
سوالات متداول
۱. چرا بعضی کودکان بیشتر از دیگران پرخاشگر هستند؟
پرخاشگری ممکن است به دلیل ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی، سبک فرزندپروری و تجربه‌های شخصی کودک ایجاد شود.
۲. آیا تماشای خشونت در تلویزیون یا بازیها باعث پرخاشگری میشود؟
بله، قرار گرفتن مداوم در معرض خشونت رسانهای میتواند رفتارهای پرخاشگرانه را در کودکان تقویت کند.
۳. پرخاشگری در کودکان نشانه بیماری روانی است؟
نه همیشه، اما گاهی با اختلالاتی مثل ADHD، اوتیسم یا اختلال نافرمانی مقابله‌ای همراه است و نیاز به ارزیابی تخصصی دارد.
۴. آیا رفتار والدین میتواند دلیل پرخاشگری کودک باشد؟
بله، تنبیه شدید، الگوهای رفتاری پرخاشگرانه یا نداشتن ارتباط امن با والدین میتواند در بروز پرخاشگری نقش داشته باشد.
منبع
